Botulisme

De veroorzaker

Clostridium botulinum is een gram-positieve, sporenvormende bacterie die alleen kan groeien onder zuurstofloze (anaerobe) omstandigheden. De bacterie komt algemeen voor in de bodem in Nederland. De bacterie vormt sporen: een soort overlevingscapsules die bestand zijn tegen voor de bacterie ongunstige omstandigheden als droogte, hitte en zuurstof. Deze sporen kunnen maanden tot jaren in de omgeving blijven en vormen zo een blijvend risico op infectie. Bij gunstige omstandigheden zoals afwezigheid van zuurstof, een eiwitrijk milieu en voldoende hoge temperatuur groeien de bacteriën weer uit en kunnen ze daarbij ook toxines produceren. Ook verwante soorten zoals C. baratii en C. butyricum kunnen soms toxines produceren.

Verschillende toxines

Er worden zeven typen botulisme-toxines onderscheiden (A t/m G). In Nederland zijn type A t/m E aangetoond.

• Mensen: zijn gevoelig voor type A, B, E en F
• Dieren: type C en D komt het meest voor (en hun subtypes ‘mozaïektype’ CD en DC). Ook wordt af en toe type A, B, en E aangetoond.

Wat doen de toxines?

De toxines blokkeren de signaaloverdracht tussen zenuwen en spieren. Dit leidt tot verlamming. Herstel is traag, omdat de verbinding tussen zenuwen en spieren opnieuw moet worden opgebouwd. Wanneer er geen maatregelen worden getroffen leidt botulisme dikwijls tot de dood.

Symptomen per soort

• Rundvee
  • Vooral veroorzaakt door type C en D
  • Slappe staart, verlamming van buikspieren en poten
  • Bij hoge toxinedosis: plotselinge sterfte zonder zichtbare symptomen
• Paarden
  • Vooral veroorzaakt door type B, een enkele keer type C
  • Slikproblemen, slappe tong, verlamming voorbenen en later ook achterhand
• Watervogels
  • Verlamde nekspieren (slappe nek), vleugels en poten
  • Massale sterfte mogelijk, zeker bij warm weer (>25°C)
• Vissen
  • Vooral veroorzaakt door type E, soms wordt type C gevonden
  • Traagheid in beweging
  • Worden meestal al dood aangetroffen
• Mensen (komt zelden voor)
  • Begin in hoofd: dubbelzien, slikproblemen, spraakproblemen
  • Uitbreiding naar beneden: verlamming skeletspieren
  • Infantiel botulisme (baby's): o.a. door sporen in honing
  • Wondbotulisme (zeldzaam): bij o.a. drugsgebruik

De bacterie en haar sporen zijn wijdverspreid in de bodem. Kadavers vormen een ideaal milieu en toxines kunnen in kadaverresten maandenlang aanwezig blijven. Dieren raken besmet door het eten van toxines in voer, besmette kadaverresten of (watervogels) via maden afkomstig van kadavers die toxinen bevatten.

Rundvee

Runderen kunnen ofwel via kadaverresten toxinen opnemen of komen in aanraking met de toxinen (via kadaverresten) als gras tot kuilvoer of hooi is verwerkt. Zeker met gebruik van mengvoerwagens kan een groot deel van het voer besmet raken. Botulisme bij rundvee is vaak gelinkt aan besmette pluimveemest (met kadaverresten) die wordt gebruikt als bodembedekking/ strooisel in runderstallen of als graslandbemesting.

Watervogels

C. botulinum komt van nature voor in de omgeving van de watervogels. Daardoor komen de bacteriën ook terecht in het maag-darmkanaal van vogels. Normaal is dit geen probleem; echter als de vogel doodgaat en de buitentemperatuur enige tijd boven de 25°C komt, dan kanC. botulinumzich in het kadaver gaan vermenigvuldigen.Een dode vogel met C. botulinum vormt een bron van toxinen. Insectenlarven eten van het kadaver en nemen de toxinen op. Nieuwe vogels die deze larven (toxinebommetjes) eten, sterven, waardoor de cyclus zich herhaalt.

Detectie van botulinetoxinen is de meest betrouwbare manier om botulisme vast te stellen. Andere diagnostiek die beschikbaar is bij WBVR zijn PCR-testen om de bacterie te detecteren. Hoewel dit aanvullende informatie geeft, is het niet doorslaggevend voor de diagnose van botulisme, omdat Clostridium botulinum bacteriën bodembacteriën zijn die in het milieu voorkomen, zonder dat ze problemen hoeven te veroorzaken. De aanwezigheid van de bacterie door middel van PCR is geen definitief bewijs voor botulisme. De bacterie kan namelijk voorkomen zonder dat er sprake is van toxineproductie.

Vaststellen van toxines

Voor het aantonen van de toxines zet WBVR sinds 31 maart 2025 de dierproefvrije in vitro-test in. Toxinen kunnen worden aangetoond in klinisch materiaal van dier of mens (serum, eventueel maag- of darminhoud) of in voedsel of voer wat gegeten is voordat de verschijnselen ontstonden. Dit lukt meestal alleen in een heel vroeg stadium van de ziekte.

Vaststellen van de bacterie

Wageningen Bioveterinary Research voert PCR-testen uit, die de aanwezigheid aantonen van genen die de toxineproductie regelen. De testen kunnen worden uitgevoerd op ontlasting, lever, pens- of darminhoud, maar ook worden toegepast op de voedingsmiddelen of voer om (de bron van) botulisme op te sporen. Er zijn testen beschikbaar voor:

• C. botulinum types C en D (inclusief mozaïektypes)
• C. botulinum types A, B, E en F

Er bestaan geen medicijnen tegen botulisme bij dieren. Men kan alleen ondersteunende zorg bieden. Bij een uitbraak van botulisme onder rundvee of schapen kan overwogen worden om zo snel mogelijk te vaccineren. Het duurt minimaal een week voordat er bescherming optreedt, en bij een uitbraak hebben de dieren in de tussentijd al toxines binnengekregen. Het effect van vaccinatie tijdens een uitbraak is daarom beperkt, maar kan wel helpen om nieuwe gevallen te voorkomen.

Er is geen Europees geregistreerd vaccin beschikbaar voor herkauwers.Wel is er de mogelijk mee te doen aan een onderzoek naar botulisme in Nederland. Voor dit onderzoek wordt een vaccin uit het buitenland beschikbaar gesteld, zie de website van Royal GD.

Botulisme is een moeilijk te behandelen vorm van vergiftiging. Als het toxine eenmaal in de zenuwuiteinden is doorgedrongen zijn er geen medicijnen beschikbaar om de werking van het toxine tegen te gaan.De prognose van dieren met botulisme is over het algemeen redelijk slecht.

Preventie

• Vermijd gebruik van pluimveestrooisel in runderstallen
• Vermijd uitrijden van pluimveemest op grasland
• Verwijder kadavers van dode watervogels altijd uit graslanden (en wateren)
• Zorg voor goede conservering van kuilvoer
• Bij warme zomers: stimuleer doorstroming van water

Behandeling

• Verdacht voer direct verwijderen
• Symptomatische behandeling: vocht, energie, ondersteunende zorg
• Antiserum tegen toxine C en D is beperkt beschikbaar en kan via overleg van de dierenarts met de expert van WBVR worden verkregen, dit is alleen zinvol in acute fase
• Euthanasie vaak nodig bij ernstige verlamming

WBVR heeft een lange traditie in het onderzoek naar botulisme bij watervogels en andere diersoorten. We voeren diagnostiek uit bij een verdenking, verbeteren diagnostische testen, delen kennis en adviseren bij problemen met botulisme.

Dierproefvrije test

Sinds 31 maart 2025 maakt WBVR gebruik van een nieuwe test om de aanwezigheid van toxinen die botulisme bij dieren (types C en D) veroorzaken aan te tonen. De nieuwe test maakt geen gebruik meer van onderzoek bij dieren. Na jarenlang onderzoek is WBVR erin geslaagd deze nieuwe test te ontwikkelen. We zijn daarmee één van de eerste instituten binnen Europa die voor de botulismediagnostiek volledig overstapt op deze nieuwe methode zonder inzet van dieren. Onze nieuwe in vitro-test is uitvoerig getest en heeft dezelfde betrouwbaarheid als de diagnostiek die eerder werd gebruikt.

Lopend onderzoek bij rundvee

Samen met Royal GD en Universiteit Utrecht onderzoekt WBVR sinds eind 2023 de aanwezigheid van botulisme en risicofactoren op Nederlandse melkveebedrijven. Binnen dit project worden ook buitenlandse vaccins ingezet om de noodzaak voor toelating van een vaccin te onderbouwen.

Meer informatie is te vinden via de website van Royal GD.

Bekijk ook de publicatie