Monitoring van Nederlandse voedselomgeving is structureel nodig

Dit zijn de twee hoofdconclusies van het onderzoek Monitoring van de mate van gezondheid van het aanbod en de promoties van supermarkten en out-of-homeketens. Dit onderzoek, uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, is een samenwerking tussen Wageningen University & Research, De Vrije Universiteit Amsterdam en de Universiteit Utrecht. Volgen en waar nodig bijsturen van beleidsambities en zelfregulering van retailers en horeca is noodzakelijk om de voedselomgeving gezonder te maken. Dit blijkt uit het onderzoek.

Uitkomsten onderzoek en hoe verder

De onderzoekers richtten zich in dit onderzoek op twee dingen. Om een beeld te krijgen hoe makkelijk of moeilijk het is om gezond voedsel te kiezen, bekeken ze het aanbod en de promoties van voedingsmiddelen in supermarkten en een aantal horecaketens (een zogenaamde ‘foto van de markt’). Ze onderzochten in welke mate het assortiment en de promoties in de Schijf van Vijf vielen.

Daarnaast onderzochten de wetenschappers hoe een monitor – om het aanbod en de promoties van Schijf-van-Vijfproducten in kaart te brengen – het beste opgezet kan worden. Hiervoor interviewden zij experts en stakeholders, onder wie wetenschappers en professionals van supermarkten, horecaketens en brancheorganisaties.  

De uitkomsten helpen de overheid om haar beleid, dat gericht is op het optimaliseren van de voedselomgeving, te evalueren. Tot op heden heeft de overheid een dergelijke evaluatie nog niet in gang gezet, al zijn er met het Nationale Preventieakkoord wel al stappen gezet om de voedselomgeving gezonder te maken.  

80% aanbod en promoties supermarkten past niet in Schijf van Vijf

De ‘foto van de markt’ die de onderzoekers hebben gemaakt van supermarkten en horecaketens, laat voor beide branches zien dat het aanbod en de promoties vooral bestaan uit producten die niet bijdragen aan een gezond voedingspatroon. 

Rond de 80% van het aanbod, de aanbiedingen en de instore promoties van supermarkten valt niet in de Schijf van Vijf. De productgroepen niet-alcoholische dranken, alcohol, snoep, koek, vlees en gevogelte werden het meest aangeboden door supermarkten. Deze beslaan samen 36% van het gehele assortiment.

De top 5 productgroepen met het hoogste aandeel producten die wel in de Schijf van Vijf vallen bestaat uit eieren, peulvruchten, vis, fruit en groente. Deze groepen beslaan samen slechts 13% van het gehele assortiment. 

Niet-alcoholische dranken, snoep en suikerwaren, alcoholische dranken, zuivel en samengestelde maaltijden waren in de supermarkt het meest in de aanbieding. Via de kopschappen en impulsmeubels werden snoep en suikerwaren, alcoholische dranken, niet-alcoholische dranken, gebak en koek en hartige snacks het vaakst aangeboden. Kindermarketing werd vooral gebruikt voor producten die niet in de Schijf van Vijf stonden. 

91% van aanbod horecaketens niet verantwoord

91% van het aanbod van de horecaketens viel buiten de Schijf van Vijf. Van de promoties van horecaketens via Instagram stond 73% niet in de Schijf van Vijf. Verder vermeldde maar een klein deel van de menukaarten in de horeca (6%) duidelijk de voedingswaarden van de maaltijden of producten. Bij 65% van de bezochte vestigingen was het mogelijk om gratis kraanwater te bestellen, al werd dit zelden helder gecommuniceerd.

"Eigenlijk is dit beeld niet nieuw," zegt onderzoeker Maartje Poelman, universitair docent Consumptie en gezonde levensstijl. Eerdere studies naar het voedselaanbod en de promoties laten eenzelfde beeld zien, al komt de status van de voedselomgeving van zowel supermarkten en horecaketens nu in één rapport samen. Het beeld bevestigt dat we in de preventie van voedingsgerelateerde chronische ziekten echt iets moeten veranderen aan deze omgeving. Hoe kun je alleen consumenten blijven aanmoedigen om gezonde keuzes te maken als onze omgeving vooral het tegenovergestelde aanmoedigt? 

De onderzoekers vinden het een belangrijke stap dat het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport onderzoekt hoe gezond de voedselomgeving nu is en hoe de ontwikkelingen in die voedselomgeving het beste gevolgd en vastgelegd kunnen worden. Poelman: "Monitoring is bedoeld om te evalueren of het huidige en toekomstige beleid bijdraagt aan veranderingen van de voedselomgeving. Je zult dit onderzoek dan herhaaldelijk en op grotere schaal moeten uitvoeren."

Monitoren noodzakelijk

Vrijwel alle geïnterviewde experts en stakeholders binnen dit onderzoek zijn het erover eens dat het nuttig is om een dergelijke monitor voor Nederland op te zetten en te evalueren hoe het aanbod en de promoties over de tijd veranderen. Volgens alle partijen is het wel essentieel om eerst de doelen en consequenties van zo’n monitor op te stellen. Alleen het volgen van de voedselomgeving zorgt namelijk niet voor verandering. Echter, dit kan wel gebruikt worden om de voortgang of het succes van beleid te evalueren. 

De onderzoekers hebben in het onderzoek ook onderzocht wat er gemonitord moet worden. Poelman: "We hebben ons in deze ‘foto van de markt’ gericht op supermarkten en bepaalde horecaketens. Maar in het vervolg is het ook zaak te focussen op andere locaties, denk aan de benzinestations of het aanbod via de cateraars." Het is daarbij essentieel om het gehele voedselaanbod en om alle promoties in kaart te brengen. 

Het huidige Preventieakkoord loopt tot 2023. Er zijn volop ontwikkelingen gaande. Ook binnen de Tweede Kamer is er aandacht voor het belang van een gezonde voedselomgeving in de preventie van chronische ziekten. Eerder werd de motie van Dik-Faber en Sazias aangenomen. Hierin wordt de regering gevraagd om afspraken te maken met supermarkten om 80% van hun reclames te verbinden aan de Schijf van Vijf.

Het onderwerp leeft ook binnen de verkenningen van de kabinetsformatie. Recent hebben VVD en D66 in hun hoofdlijnendocument de ambitie uitgesproken in te zetten op een brede aanpak met stimulering van gezonde keuzes en ontmoediging van ongezonde keuzes. Het herhaaldelijk monitoren van het aanbod en de promoties kan bijdragen aan de evaluatie van deze ontwikkelingen en ambities.

Er bestaan al metingen om de voedselconsumptie van de gehele bevolking in kaart te brengen en verandering over de tijd te bestuderen (voedselconsumptiepeiling). Ook wordt onderzocht of de productsamenstelling, zoals het zoutgehalte in bepaalde productgroepen, verbetert. Er bestaat alleen nog geen systeem om het voedselaanbod, de presentatie hiervan en de promoties van supermarkten en out-of-homeketens in kaart te brengen. Dit laatste is echter nodig als je wilt evalueren of de gezonde keuze ook daadwerkelijk de makkelijke keuze wordt.

Het rapport biedt een tal van kernaanbevelingen hoe dit opgezet kan worden. Hiermee kan de voortgang van het creëren van een gezondere voedselomgeving worden geëvalueerd en bijdragen aan de evaluatie van beleid.