Persoonlijk hoogleraar Vincent Blok vertelt hoe techniekfilosofie ons digitale tijdperk kan helpen duiden

Om uit te leggen waarin zijn onderzoek zich onderscheidt, begint prof. dr. Vincent Blok bij wat hij de “analyse van artefacten” noemt. Daar zijn veel techniekfilosofen goed in: het duiden van een specifieke technologie. Ze denken bijvoorbeeld na over de ethiek van een automatische melkrobot. ‘Wat zijn de effecten op werknemers, op de dieren, hoe zit het met privacy? Dat zijn belangrijke vragen om te stellen,’ benadrukt Blok. ‘Maar het is essentieel om technologische ontwikkelingen in de context van het grotere fenomeen van digitalisering te plaatsen. Daarom heet mijn inaugurele rede ook ‘Philosophy of Technology in the Digital Age’: ik wil het ook over het grotere plaatje hebben.’

Sommige filosofen laten een abstract begrip als digitalisering liever links liggen, maar Blok wil specifieke analyses combineren met die bredere blik. ‘Stel, we hebben het over obesitas in een politieke context. De liberaal zal zich concentreren op de keuzes van het individu. De socialist zal juist wijzen op het structurele niveau, hoe voedselproducenten en supermarkten voorwaarden scheppen voor gezond of ongezond eetgedrag bijvoorbeeld. Een goede filosofie van het digitale tijdperk werkt op beide niveaus, alleen dan op het gebied van technologie in onze wereld.’

Wat betekent technologie voor wie we zijn

‘Digitalisering verandert de betekenis van allerlei aspecten in ons leven, van hoe het is om mens te zijn,’ legt Blok uit. Hij geeft een paar simpele voorbeelden. Afstand en locatie krijgen een heel andere betekenis dankzij steeds sneller internet: videobellen wordt normaler en kan overal. Het onderscheid tussen on- en offline vervaagt. Bedrijven experimenteren met eigenaarschap van virtuele goederen. ‘Wat betekent dat voor hoe we met elkaar omgaan, voor ons idee van de werkelijkheid? Op dat niveau wil ik ook nadenken over technologie, over wat het doet met onze concepten, waarden en identiteit.’

Maar daarbij blijft het dus niet. Blok benadrukt dat hij en zijn collega’s vanuit die structurele analyse ook weer terug willen komen bij de duiding van specifieke technologieën. ‘Om een voorbeeld te geven: een deel van de oplossingen die wordt ontwikkeld, is technologisch innovatief maar economisch conservatief. Ze gaan uit van het oude businessmodel van de landbouwsector en behandelen de natuur als een grondstof om geld aan te verdienen—zelfs al verwerken ze afvalstoffen. Is dat echte duurzaamheid, kun je dan vragen? Industrialisatie is immers een bepalende factor in klimaatverandering.’

Planten als model voor een eerlijke toekomst

‘Iets waar ik op dit moment erg enthousiast over ben, is biomimicry. Het idee dat we voor onze technologische oplossingen kunnen leren van hoe de natuur zelf, via millennia aan evolutie, problemen heeft opgelost.’ Op dit moment is Blok betrokken bij een samenwerking met de Universiteit Twente omtrent het ontwikkelen van kunstmatige fotosynthese. Daarbij wordt zonlicht omgezet in energie, op een efficiëntere manier dan bij zonnecellen. ‘Als dat ooit lukt, is dat een immens waardevolle technologie. Hoe kunnen we zorgen dat die oplossing eerlijk wordt gebruikt? Moet onze imitatie van planten bijvoorbeeld niet veel verder gaan? Elke individuele plant heeft toegang tot fotosynthese—kan dat geen model zijn voor de energiesystemen van de toekomst?’

Filosofie mag geen bijgedachte zijn

Het onderzoek dat Blok en zijn collega’s met andere Wageningse wetenschappers doen, verrijkt ook hun bijdragen aan de filosofie. ‘Onze groep is heel goed in het toepassen van fundamentele filosofische theorieën op nieuwe technologische ontwikkelingen. Die filosofen hebben nooit na kunnen denken over autonome plukrobots of biomimicry. Dat is een hele interessante ontmoeting, die ook filosofisch te denken geeft. Die nieuwe context kan ons ook iets vertellen over de filosofische concepten die we gebruiken, nieuwe interpretaties mogelijk maken.’ Als onderzoeksgroep willen Blok en zijn collega’s niet alleen ontwikkelingen in de levenswetenschappen duiden, maar ook een volwaardige bijdrage leveren aan de filosofie.

Toch benadrukt Blok aan het einde van het gesprek dat filosofen geen commentators aan de zijlijn moeten blijven. ‘Een ethische analyse mag geen bijgedachte zijn. Filosofische vragen moeten een integraal onderdeel zijn van een innovatieproces. Daarom ben ik heel trots op het ELSA-lab voor Artificiële Intelligentie in duurzame voedselsystemen dat ik mocht ontwikkelen hier in Wageningen.’ Die afkorting staat voor ‘ethical, legal and social aspects’. In het lab werken onderzoekers samen om niet alleen kritisch te zijn op AI maar ook te vragen: hoe kan AI een positieve bijdrage leveren aan onze voedselsystemen. Een betere test voor de filosofie van het digitale tijdperk is bijna niet denkbaar.