Bovine tuberculose

M. bovis is één van de mycobacteriële species die tuberculose in verschillende gastheren kunnen veroorzaken en behoort dan ook samen met deze species tot het zogenaamde Tuberculose-complex. Naast M. bovis zijn dit de species:

• M. tuberculosis, de voornaamste veroorzaker van tuberculose bij de mens, heel sporadisch ook veroorzaker van tuberculose bij runderen; olifanten, honden en katten
• M. caprae, oorspronkelijk geïsoleerd uit geiten, maar veroorzaker van runder tuberculose in Spanje, Duitsland en de andere Alpenlanden
• M. pinnipedii, oorspronkelijk afkomstig van manenrobben (Otaria flavescens) is inmiddels geïsoleerd als veroorzaker van tuberculose bij een grote verscheidenheid aan (dierentuin-) dieren en de mens
• M. microti, oorspronkelijk afkomstig van de woelmuis (Arvicolinae) inmiddels ook beschreven bij wilde zwijnen en de mens

Bij veel dieren zijn geen symptomen waar te nemen na infectie. Er zijn geen specifieke symptomen die duiden op een tuberculose-infectie. Meestal zijn de symptomen onduidelijk zoals onbegrepen gewichtsverlies, daling melkgift, lusteloosheid, koorts en soms hoesten.

Net als tuberculose bij de mens is bovine tuberculose vrijwel altijd een granulomateuze ontsteking van de lymfeklieren in de kop, borst en buik en/of long. De eerste pathologische afwijkingen zijn vaak te zien in de lymfeknopen aan de kop van een dier. Naarmate de ziekte zich verder ontwikkelt ontstaan er meer afwijkingen in de longen, borst en buikholte. In een vergevorderd klinisch stadium kunnen ook darmlymfeklieren, de uier en uierlymfeklieren aangedaan zijn.

Bij mensen lijkt de ziekte veel op humane tuberculose veroorzaakt door infectie met Mycobacterium tuberculosis.

In 1882 ontdekte Robert Koch de tuberkel bacterie, M. tuberculosis, de veroorzaker van tuberculose bij de mens. Hoewel tuberculose als ziektebeeld al veel langer bekend is, wordt de ziekte pas sinds eind 19de eeuw gezien als een besmettelijke ziekte.

Verspreiding van de bacterie vindt voornamelijk plaats via de aerogene route (via de lucht). Transmissie via melk of mest is ook mogelijk. Tuberculose verloopt vaak onopgemerkt omdat er bij veel dieren geen symptomen zijn waar te nemen na infectie. Daardoor kan de bacterie zich ongemerkt verspreiden in een dierpopulatie.

Verspreiding via melk was vroeger - tot de introductie van pasteurisatie - een van de voornaamste routes naar mensen. Het drinken van rauwe melk kan in gebieden waar bovine tuberculose voorkomt risico van besmetting met zich meebrengen.

Sinds 1 juli 1999 is Nederland officieel vrij van bovine tuberculose. Sindsdien zijn er middels de slachthuisbewaking een aantal besmette bedrijven opgespoord. Vrijwel in alle gevallen betrof het geïmporteerde runderen; veelal vleeskalveren. Verder is er in Nederland geen sprake van tuberculose op andere veehouderijen.

Tuberculose wordt wel regelmatig geconstateerd bij een verscheidenheid aan exotische diersoorten in dierentuinen en kan dan zowel door M. bovis, M. tuberculosis of M. pinnipedii veroorzaakt zijn.

Wilde dieren die met M. bovis besmet zijn, kunnen een reservoir vormen. Zo hebben bijvoorbeeld Groot-Brittannië en Ierland te maken met een besmette dassen en herten en Nieuw-Zeeland met possums. Deze natuurlijke reservoirs vormen besmettingsbronnen voor de veestapel, waardoor de bestrijding van tuberculose bij rundvee bemoeilijkt wordt. In Nederland is tot op heden geen tuberculose aangetoond in de wilde fauna.

Bovine tuberculose is een bestrijdingsplichtige en meldplichtige ziekte. Binnen de EU is afgesproken dat bestrijdingsplichtige bacteriële ziekten niet worden behandeld met antibiotica. Het besmette dier wordt overgenomen door de staat en geruimd (gedood).

Er is in Nederland een keuring van alle runderen na de slacht en een goed functionerend traceringssysteem. Wanneer bij import van dieren het bedrijf van oorsprong in verband wordt gebracht met tuberculose worden de aanwezige dieren getuberculineerd onder toezicht van de NVWA. Bij tuberculinatie wordt een kleine hoeveelheid tuberculine (materiaal van de afgedode bacterie) in de huid van het rund gebracht. Wanneer het dier geïnfecteerd is met de bacterie, dan is een duidelijke huidreactie meetbaar. In het slachthuis worden alle dieren op bovine tuberculose gecontroleerd onder verantwoordelijkheid van de NVWA.

Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) speelt als Nationaal Referentie Laboratorium voor tuberculose bij dieren, een belangrijke rol bij de handhaving van de officiële vrijstatus.

Verdenkingen van tuberculose moeten gemeld worden bij de NVWA. Bij verdenkingen, hetzij bij slachthuisbevindingen of bij een positieve huidtest, wordt respectievelijk afwijkend weefsel voor analyse door, dan wel het positief bevonden dier voor sectie bij WBVR aangeboden ter bevestiging.

Het bevestigingsonderzoek gebeurt op diverse manieren:

• Het aantonen van een granulomateuze ontsteking en/of mycobacteriën met behulp van (immuno-) histologie
• Detectie van het genetisch materiaal van deze bacteriën met behulp van moleculaire technieken (o.a. PCR test)
• Het aantonen van mycobacteriën behorende tot het tuberculosecomplex door middel van de kweek

Bevestiging van de aanwezigheid van M. bovis middels kweek geldt als de “gouden standaard” en is dan ook de definitieve bevestiging van een infectie met M. bovis. De kweek kan evenwel 4-12 weken duren. In afwachting daarvan kunnen de andere technieken ingezet worden om versneld beslissingen te kunnen nemen en het risico van verdere verspreiding, zowel binnen de veestapel als ook naar de bevolking toe, zo snel mogelijk te verkleinen.

Gezien het infectieuze en zoönotische karakter van M. bovis vindt al dit onderzoek plaats in gespecialiseerde laboratoria van WBVR met inachtneming van strikte veiligheidsmaatregelen (Biosafety Level 3).

In het geval van positieve bevindingen kunnen de geïsoleerde M. bovis-bacteriën getypeerd worden met behulp van moleculaire technieken. Er vindt dan, in samenwerking met het RIVM, een traceringsonderzoek plaats naar het voorkomen van dezelfde type isolaten onder de bevolking.

Naast deze nationale samenwerking vindt er op het gebied van bovine tuberculose ook via een uitgebreid Europees netwerk van nationale referentie laboratoria een (onderzoeks-) samenwerking plaats om de diagnostische methoden te optimaliseren en binnen de EU te standaardiseren.

• Website RIVM
• Website Royal GD
• Website NVWA