Is het tij nog te keren voor het koraal in Caribisch Nederland?

Het Nederlandse Caribische eiland Bonaire is omgeven door koraalriffen. Aan de westkant, waar de zee rustig is en ook alle toeristen verblijven, heeft wetenschapper van Wageningen University & Research (WUR) Erik Meesters al jaren een goed beeld van de toestand van het koraalrif. Maar de onderzoeker tropische mariene ecologie wilde ook het koraal aan de andere kant in kaart brengen. ‘Daar heeft de wind vrij spel en is het water turbulent. De aanwezigheid van grote velden met drijvend zeewier maakt het voor veel bootjes een gevaarlijke plek, omdat de motor verstopt kan raken’, legt hij uit.

In het voorjaar van 2024 lukte het eindelijk om met een geschikte boot en onder de juiste weersomstandigheden uit te varen naar de oostkant van Bonaire. Ondanks dat bleef het een spannende tocht, vertelt Meesters: ‘Mijn collega Thomas Kemenes van Uden en ik lieten in hoog tempo een speciale camera zakken, namen om de seconde foto’s van het koraal, haalden hem weer omhoog en voeren snel door naar de volgende plek’, vertelt Meesters. ‘Ondertussen werd de boot ruw heen en weer geschud en spoelde het water over ons heen.’ Na vier dagen had Meesters foto’s van 118 locaties aan de windzijde van het 50 kilometer lange eiland. ‘Het koraal bleek aan deze kant veel gezonder, had mooiere kleuren en was meer divers dan aan de kant waar we vaker komen.’ Toch is dat verschil tussen de oost- en westkant van Bonaire volgens hem niet direct hoopgevend.

Bedreiging van koraalriffen door ziektes en klimaatverandering

Wereldwijd staan koraalriffen onder grote druk. De langzaam groeiende poliepjes zijn voor hun energievoorziening afhankelijk van eencellige algen die in het weefsel van de koralen wonen. Zonder algen houden koralen het niet lang vol. Andere soorten algen kunnen koraal overgroeien of open plekken op de bodem bezet houden, zodat daar geen koralen meer groeien. Een samenspel aan stressfactoren heeft de afgelopen halve eeuw al voor een afname van meer dan 50 procent van het koraal gezorgd. Meesters: ‘Ook in het Caribisch gebied zie ik al jaren achteruitgang.’ De onderzoeker doet sinds 1987 veldwerk op Bonaire en de andere Caribische eilanden die bij het Koninkrijk der Nederlanden horen. De dataset met foto’s die hij bijhoudt bevat zelfs al 50 jaar foto’s van het koraal bij Curaçao en Bonaire. ‘Een unieke dataset, de oudste die er is.’

De nieuwe metingen aan de ruige oostzijde van Bonaire bevestigen een aantal oorzaken van achteruitgang die overal gelden. Ten eerste zijn er ziektes geweest waar zee-egels door getroffen zijn. Die begraasden de plekken waar geen koraal zat, zodat daar geen algen konden groeien. Bij afwezigheid van deze dieren raakt de bodem overgroeid met een laag algen, helemaal als het water ook nog rijk is aan voedingstoffen en als grazende
vissen overbevist zijn. Daarnaast ziet Meesters een nieuwe koraalziekte oprukken, die waarschijnlijk met ballastwater van schepen is meegekomen. ‘Zo’n ziekte duikt vaak als eerste op in de buurt van een haven. Daarna breidt het zich uit langs de hele kust van een eiland.’

De derde stressfactor is bleaching, verbleking van het koraal. Vooral bij een watertemperatuur van meer dan 29 graden is de kans hierop groot. Sinds de jaren negentig is dit steeds vaker het geval en dan verdwijnen de algen. ‘Je ziet dan een witte vlakte onder water, net een skilandschap.’ Door klimaatverandering stijgt de temperatuur van het zeewater steeds vaker tot zulke hoge waarden en houden deze hittegolven langer aan. Het koraal krijgt dan niet de kans om te herstellen. Na een paar weken zonder energie van de inwendige algen sterft het koraal af.

Geen riolering, maar beerputten

Factoren die overal een rol spelen, ziet Meesters dus aan beide zijden van Bonaire. Het verschil tussen oost en west heeft echter een andere verklaring, bepaald door bevolkingsdruk. In 2010 werd Bonaire een bijzondere Nederlandse gemeente. Dat leidde tot een stroom van immigranten die de bevolking liet groeien van 12 naar 24 duizend. ‘Iedereen woont aan de laaggelegen westkant, beschut tegen de zeewind aan de oostkant. Het probleem is dat maar weinig huizen aangesloten zijn op de riolering. Nog steeds gaat bijna alles in beerputten en komt via de grond in zee terecht. Bij hevige regenval kunnen beerputten overstromen en komt veel van dit soort vervuiling tegelijk in zee. Allemaal aan de lage westkant waar iedereen woont. Door de bevolkingsgroei is die situatie niet verbeterd.’

Koralen kunnen slecht tegen vervuiling. Ze zijn aangepast aan nutriëntarme omstandigheden, veel licht en weinig schommelingen in temperatuur. Dat maakt de combinatie van alle stressfactoren funest voor het overleven van het koraal. Het koraal is dus op veel plekken verzwakt door ziektes, krijgt tegelijk een stroom aan extra nutriënten van het land – constant en met pieken bij regenval – en krijgt het steeds vaker en langer te warm, is de samenvatting van Meesters. ‘Het koraal heeft tegenwoordig geen tijd meer om te herstellen voordat er een nieuwe “hamer” komt. Het rif verliest zijn veerkracht.’

Gevolgen voor vissen en mensen

Het gevolg is dat de biodiversiteit in de Caribische koraalriffen steeds verder afneemt. Meesters: ‘Allerlei vissen en andere dieren gebruiken het koraalrif voor beschutting en het zoeken naar voedsel. Hun leefgebied neemt dus af. Bovendien levert de achteruitgang van het koraal ook risico’s op voor de bevolking. Koralen bouwen namelijk grote structuren die de kust beschermen. Verdwijnen die structuren, dan krijgen de golven vrij spel, juist op de plekken waar veel mensen wonen. Nu al stroomt bij sommige huizen eens in de twee jaar de zee door de woonkamer. Dat wordt alleen maar meer.’

Helemaal verdwijnen zal het koraalrif aan de westkant van Bonaire niet, verwacht Meesters. Een paar soorten koraal kunnen immers nog goed gedijen onder de gegeven omstandigheden. Andere soorten worden ook met succes gekweekt om koralenriffen te restaureren. Bij Bonaire groeien inmiddels de eerste gekweekte koralen op het rif. ‘Dat zijn moedige pogingen, maar ik houd mijn hart vast. Door bleaching kan dat nieuwe koraal in een paar maanden weer afsterven’, zucht Meesters. ‘Koraalrestauratie is niet genoeg, als de omgeving niet verandert. De natuur herstelt zichzelf prima, als we de omstandigheden maar verbeteren. Dat gebeurt nog steeds veel te weinig.’

Hotspots van vervuiling zijn sleutel tot herstel

Meesters pleit - met zijn foto’s en onderzoeksresultaten als bewijs - voor het aanpakken van de oorzaken van achteruitgang van het koraal. ‘Dat betekent dus internationaal de opwarming van de aarde een halt toeroepen en tegelijk wijzen op de rol van lokale vervuiling. De verschillen tussen de oost- en westkant laten duidelijk zien dat er ook lokale oorzaken zijn. Omdat we nu ook veel meer metingen doen dan vroeger aan de westkant, kunnen we ook hotspots van vervuiling aanwijzen. Daar hebben maatregelen het meeste effect.’ Hij praat met de overheid ter plaatse en in Nederland over de resultaten en hoopt dat zij maatregelen nemen, zoals meer huizen aansluiten op de riolering. ‘Dat zou veel effect hebben op de gezondheid van het koraal. Het zou mooi zijn als we de komende jaren de eerste tekenen van herstel gaan zien.’

Terug in Nederland bereiden Gulsah Droguer en Owen Clements, collega's van Meesters, de volgende expeditie voor. Ditmaal naar het eiland Saba, waar zij met vier onderwaterdrones de koraalriffen in beeld willen brengen. In een duiktoren in Den Helder testen zij de apparaten in de hoop dat ze straks wat langer blijven werken dan voorheen. ‘De apparatuur voor ons onderzoek gaat snel kapot door het zoute water. Dat blijft uitdagend.’ Toch gaat Meesters onvermoeibaar door met zijn onderzoek naar het koraal en het wijzen op de oorzaken van achteruitgang. ‘Ik blijf hameren op de boodschap dat we lokale oorzaken als vervuiling moeten aanpakken. Waar een wil is, is een weg.’