Interview
'Een slimmer beheer moet zorgen dat CRISPR-Cas gebruikt wordt voor het algemeen belang'
Met de biologische techniek CRISPR-Cas bewerken wetenschappers nauwkeurig DNA in levende wezens. De afgelopen jaren haalde deze DNA-bewerkingstechnologie het nieuws omdat het genetische ziekten geneest, landbouwgewassen verbetert en zelfs sommige effecten van klimaatverandering helpt tegengaan. Ondanks die voordelen, valt CRISPR-Cas in Europa onder een strenge regelgeving. Mogelijk verandert dat dit jaar, wanneer de Europese Commissie een voorstel doet voor een nieuwe regelgeving omtrent CRISPR-Cas in de landbouw.
Wat kan CRISPR-Cas voor de wereld betekenen? Moeten er aanvullende regels of restricties komen voor gerichte genetische aanpassingen? Hoe staat de samenleving tegenover CRISPR-Cas en wat is de rol van grote bedrijven? We legden deze, en meer, vragen voor aan CRISPR-Cas-expert John van der Oost en interdisciplinaire sociale wetenschapper Phil Macnaghten.
Hoe zien jullie de toekomst van CRISPR-Cas?
John: “Ik denk dat CRISPR-Cas veel potentie heeft. In de landbouw, maar ook in medische toepassingen en in biotechnologisch onderzoek. Met de technologie ontwikkelen we gewassen die bestand zijn tegen een veranderende omgeving. Samen met een instituut in de Filipijnen maken we met CRISPR-Cas bijvoorbeeld droogtetolerante rijst. Dat laat zien hoe nuttig deze genbewerkingstechniek is. Maar CRISPR-Cas is niet de enige manier om dit te doen; we moeten het combineren met andere technologieën die we al kennen en gebruiken.”
Phil: “CRISPR-Cas is een krachtige technologie die een hoop mogelijkheden biedt. Het is echter slechts één van de beschikbare tools en biedt niet dé oplossing voor de grote uitdagingen waar we mee te maken hebben. Het is geen technofix of een manier om geïndustrialiseerde monoculturen verder te ontwikkelen. Bovendien moeten we open zijn over de wetenschap erachter; ook over welke aspecten nog onbekend zijn. Dat moeten we meenemen in discussies met beleidsmakers en met het bredere publiek.”
De EU werkt aan een voorstel voor nieuwe regelgeving van precieze DNA-aanpassingstechnieken, zoals CRISPR-Cas. Wat vinden jullie daarvan?
John: “Ik ben voorstander van een versoepeling van de regelgeving, zodat eenvoudige aanpassingen op DNA-niveau zijn toegestaan. Vooral als we het hebben over kleine veranderingen in het genetisch materiaal. Omdat die in theorie ook in de natuur kunnen voorkomen, zijn ze niet te onderscheiden van natuurlijke varianten.”
Phil: “Het probleem met het huidige debat is dat het binair is: behouden we de strikte regels of stellen we CRISPR-Cas vrij van die regels? Dat is de verkeerde discussie. We moeten nadenken over de voorwaarden waaronder we CRISPR-Cas toelaten. Ik ben dus niet zomaar voor of tegen CRISPR-Cas, maar ik pleit voor een ander beheer. Zoals John terecht zegt, moeten we bijvoorbeeld onderscheid maken tussen niveaus van genetische aanpassing.”
Niet iedereen zal even enthousiast zijn als de EU de regelgeving aanpast. Wat zijn de belangrijkste zorgen van het publiek?
Phil: “In de jaren negentig draaide alle discussies rond GMO om veiligheid: is het veilig voor mens en milieu? Mede daardoor liep het debat destijds vast. Volgens ons onderzoek twijfelen burgers zelden aan de CRISPR-Cas-technologie en aan haar veiligheid, maar maken ze zich wel zorgen over de manier waarop de technologie gebruikt gaat worden en in wiens voordeel. Hoewel mensen inzien dat CRISPR-Cas de potentie heeft om de wereld te verbeteren, betwijfelen ze of bedrijven het op die manier zullen gebruiken.
Ze vermoeden dat grote bedrijven er vooral winst mee willen maken. Daarnaast maken ze zich zorgen over onvoorziene schade, de onnatuurlijkheid en over het gebrek aan democratische inbreng bij de toekomstige landbouw. Burgers zijn dan ook sceptisch over het toelaten van CRISPR-Cas, omdat iedereen dan de technologie mag en kan gebruiken.”
Is het niet onvermijdelijk dat bedrijven CRISPR-Cas zullen gebruiken voor commercieel gewin, aangezien winst maken hun doel is?
Phil: “Het is belangrijk om te beseffen dat bedrijven niet allemaal hetzelfde zijn; ze hebben elk hun eigen cultuur, tradities en waarden. Hoewel bedrijven gericht zijn op commercieel gewin, willen ze soms tegelijkertijd daadwerkelijk de wereld verbeteren met hun innovaties. Het gaat niet altijd om snelle winst. Juist omdat ze met hun producten en innovaties op de lange termijn mikken, kunnen ze verbeteringen doorvoeren. Ik denk dat het cruciaal is om het gesprek tussen bedrijven en burgers op gang te brengen om te onderzoeken hoe innovaties kunnen bijdragen aan het algemeen belang.
Helaas kunnen en mogen we niet alleen afgaan op de goede bedoelingen van bedrijven. We hebben een ander, slimmer systeem nodig dat niet alleen risico's en veiligheid controleert, maar er ook voor zorgt dat CRISPR-Cas om de juiste redenen wordt gebruikt. Daarbovenop moeten we toekomstige wetenschappers opleiden met dit idee in gedachten. We moeten ze onderwijzen over de rol van onderzoekers in de samenleving en wat het betekent om een goede wetenschapper te zijn.”
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat CRISPR-Cas voor de juiste redenen gebruikt wordt?
Phil: “Een goed startpunt daarvoor is om nieuwe richtlijnen op te stellen voor het gebruik van CRISPR-Cas. Zo zou de nieuwe regelgeving bijvoorbeeld kleine DNA-aanpassingen met CRISPR-Cas kunnen toestaan, zolang dat in het belang is van de samenleving of het milieu. Die regel moet voor iedereen gelden: van grote tot kleine bedrijven en start-ups. Het idee is in Noorwegen ontwikkeld en deze Noorse aanpak is een prima uitgangspunt, maar de vraag blijft: wat verstaan we onder het algemeen belang? Dat is niet altijd evident.”
John: “In sommige gevallen is dat wel duidelijk. Dat geldt bijvoorbeeld voor de droogtetolerante rijst die ik eerder noemde. Omdat die rijst beter groeit op het droge land, levert het de boeren meer rijst op en betalen klanten er straks minder ervoor. Daarmee helpen we de bevolking in de Filipijnen, een goed doel. In de grijze gebieden wordt het inderdaad lastig. Wie beslist dan of een ontwikkeling inderdaad in het algemeen belang is?”
Phil: “Ik denk dat de EU een nieuw soort commissie moet opzetten met experts uit verschillende vakgebieden, zoals politicologen, ethici en sociale wetenschappers. Samen beoordelen ze welke bijdrage een CRISPR-product levert aan duurzaamheid, ethiek en de maatschappij. Daaruit volgt dan een formele beoordeling.”
John, je noemde kleine DNA-aanpassingen. Hoe classificeer je niveaus van genetische modificatie en is het mogelijk om die niveaus op te nemen in de regelgeving?
John: “Met CRISPR-Cas bewerken onderzoekers DNA op verschillende manieren. Het gereedschap kan een enkele DNA-letter (puntmutatie) of een kort stuk DNA wijzigen. Aangezien zulke kleine veranderingen ook in de natuur voorkomen, zouden ze buiten de strenge gmo-regelgeving moeten vallen. Een heel gen, of andere grote stukken DNA toevoegen, valt onder een ander niveau van genetische modificatie.
Een goed voorbeeld daarvan is een maisplant waarin onderzoekers een bacterieel gen plaatsten (Bt-mais). Dat gen codeert voor een natuurlijk gif en dient als alternatief voor pesticiden. Die combinatie van genetische informatie vind je waarschijnlijk niet in natuurlijke omstandigheden. Zulke aanpassingen moeten we zorgvuldig blijven testen. In het geval van de maisplant toonden wetenschappers aan dat het gif schadelijk was voor insecten, maar niet voor mensen of vee wanneer ze de mais eten.”
Kleine mutaties, grote gevolgen?
Het menselijk DNA bestaat uit ruim drie miljard letters, of nucleotiden. Toch heeft de aanpassing van één of enkele letters soms enorme gevolgen. Genetische ziektes zoals Duchenne spierdystrofie en sikkelcelziekte worden bijvoorbeeld veroorzaakt door een verandering van een enkele DNA-letter.
Ook in planten hebben sommige kleine mutaties grote effecten. “Maar dat beperkt en beïnvloedt de plant, niet degenen die de plant eten”, zegt John Van der Oost. "Voor zover ik weet, is er nooit aangetoond dat zulke, van nature voorkomende, mutaties leiden tot stofjes die giftig zijn voor mensen.”
Verandert een nieuwe, slimmere regelgeving de manier waarop wetenschappers onderzoek doen?
John: “Als de nieuwe regelgeving zich richt op innovaties voor de maatschappij de milieu, neemt het belang van interdisciplinaire samenwerking nog meer toe. Hier in Wageningen combineren we al expertises en zien we daar de voordelen van. Onderzoekers zoals Phil, die zich richten op mensen en de perceptie van het publiek, werken samen met onderzoekers zoals ik, die zich in eerste instantie richten op DNA.”
Phil: “We moeten dan ook meer samenwerken met boeren, andere landen en lokale gemeenschappen om innovaties samen met en voor de samenleving te ontwerpen. Hoe vroeger in het proces we alle groepen betrekken, hoe beter.”
John van der Oost
John van der Oost is groepsleider van de groep Bacteriële Genetica in het Laboratorium voor Microbiologie van Wageningen University & Research. Hij staat bekend om zijn pionierswerk op het gebied van de CRISPR-Cas-technologie, die hij initieerde tijdens zijn tijd aan de universiteit. Voor zijn uitmuntende, grensverleggende en inspirerende werk aan CRISPR-Cas ontving Van der Oost in 2018 de Spinozapremie.
Phil Macnaghten
Phil Macnaghten is hoogleraar bij de leerstoelgroep Kennis, Technologie en Innovatie van Wageningen University & Research. Hij is een interdisciplinaire sociale wetenschapper die werkt op het snijvlak van wetenschaps- en technologiestudies, onderzoek naar publieke betrokkenheid, beheer van opkomende technologie en verantwoorde innovatie. Macnaghten vindt het belangrijk dat zijn werk toegankelijk is voor natuurwetenschappers, en heeft gedurende zijn carrière met succes aangetoond dat hij daartoe in staat is.