Het verpakken van (vers)voedsel: op weg naar de minste milieu-impact

Veel retailers hebben als doel om structureel minder verpakkingsmateriaal te gebruiken. Zij zijn al volop in gesprek met toeleveranciers om meer plasticvrije groente- en fruitproducten in de winkels te krijgen, zonder dat de voedselverspilling toeneemt. Steeds meer bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie zijn op zoek naar de duurzaamste oplossing voor verpakken.

Niet verpakken?

Verpakkingen hebben een beschermende functie. Zonder verpakking verdwijnt die functie, met het risico dat het product sneller bederft, waardoor de voedselverspilling toeneemt. Een goede verpakking verlengt de houdbaarheid van producten en voorkomt bederf. FAO-onderzoek toont aan, dat wereldwijd 45% van de jaarlijkse oogst aan groenten en fruit verloren gaat door voedselverspilling. In veel gevallen is dat het gevolg van een ontbrekende of gebrekkige verpakking. Om die reden bestaan er in Nederland op dit moment nog geen volledig plasticvrije verpakkingsketens voor versproducten.

Een verpakking heeft naast de beschermende functie ook nog andere functionaliteiten, zoals informatieoverdracht, marketing en het bijeenhouden van aantallen producten. Het is nog een open vraag hoe 'iets anders' deze functies kan overnemen.

Er is ook veel aandacht voor de vraag hoe duurzaam het verpakkingsmateriaal is. Vanuit dit smalle perspectief lijkt het weglaten van de plastic verpakking het meest duurzaam en dit wordt dan ook regelmatig als oplossingsrichting geopperd. Niet-verpakken vermindert uiteraard het gebruik van plastic, maar omdat vele voedingsproducten zonder verpakking eerder bederven neemt de voedselverspilling toe, wat ten koste gaat van de duurzaamheid. Dit duurzaamheidsvraagstuk van product en verpakking, zal integraal bekeken moeten worden om te komen tot een optimale totaaloplossing. De uitdaging ligt bij het kwantificeren van de afweging van opties. Waar zit het kritische punt op het gebied van duurzaamheid? In welk geval is het per saldo duurzamer om toch niet-duurzaam verpakkingsmateriaal te gebruiken? Er zijn veel vragen die beantwoord moeten worden.

Quality Controlled Logistics

Het totale duurzaamheidsvraagstuk gaat dus over de vraag wat er in de ketens gebeurt. De verpakking maakt onderdeel uit van het geheel aan maatregelen dat nodig is om een product bij de klant te krijgen. Zo kunnen productieketens tegenwoordig het Internet of Things (IoT) inzetten om alle kwaliteits- en duurzaamheidsaspecten te verdisconteren.

Quality Controlled Logistics (QCL) is de naam van de benadering om de keten van versproducten intelligent te maken in het afstemmen van de kwaliteit van versproducten op de kwaliteitswensen van verschillende klantgroepen. Sensormetingen, data-uitwisseling naar de cloud en het invoeren van die gegevens in modellen maken het mogelijk om te sturen op de klantopvatting van 'kwaliteit', inclusief duurzaamheid. De bredere scope van QCL biedt de gelegenheid om anders naar de logistieke keten en de verpakkingsketen te kijken.

Dit kan nieuwe antwoorden opleveren op de vraag of een verpakking nodig is en welke verpakking dat dan zou zijn. Dankzij verbetering van de condities in de keten moet het mogelijk zijn om producten 'weerbaarder' te maken zodat de productkwaliteit langer intact blijft. Daardoor zouden producten met minder verpakking toekunnen. Een kortere keten is één van de factoren die kunnen zorgen dat het product geconsumeerd is, voordat het wordt verspild.

Alternatieven

Naast nieuwe logistieke processen, zoals QCL (Quality Controlled Logistics), werken onderzoekers  aan de ontwikkeling van alternatieve verpakkingsmaterialen en de verduurzaming van de kunststofketen. Voor dat laatste werken Wageningse onderzoekers aan verschillende alternatieven voor fossiel, niet biologisch afbreekbaar plastic. Het gaat om biobased niet-afbreekbaar plastic, biologisch afbreekbaar plastic en plastics uit plastic recyclaat.

Bij alternatieve materialen voor plastic gaan de gedachten snel uit naar papier en karton. Daarvoor bestaat al een goed functionerend recyclingsysteem. Voor verschillende versproducten kan ongecoat papier of karton, met of zonder zichtvenster, voldoende bescherming bieden.

Voor alle nieuwe opties is een beter milieuprofiel het uitgangspunt. Door slimme, samengestelde verpakkingen is dit profiel bovendien verder te optimaliseren. In sommige gevallen kan papier met een kleine hoeveelheid coating voor voldoende barrière-eigenschappen zorgen. Waterbestendigheid en de juiste waterdamp- en gasbarrière zijn erg belangrijke eigenschappen.

Kunststof verpakkingen hebben die eigenschappen. Eventuele alternatieven mogen op die punten niet minder goed uit de bus komen. Daarom werken Wageningse onderzoekers aan een toepassing met een vochtresistente coating van biologisch afbreekbaar materiaal. Een afbreekbare plastic opent hier de weg naar meer toepassingen van karton als alternatief. Een punt van aandacht is voorkoming van besmetting van de cellulosevezels in het karton door aanhangend voedsel. Hiermee zou het karton niet meer geschikt zijn voor hergebruik.

Meest duurzame verpakkingsoplossing

Wageningen Food & Biobased Research, heeft in het verleden al levenscyclusanalyses van papieren bekers en plastic verpakkingen gemaakt. Objectief vergelijkend onderzoek kan in meer gevallen uitwijzen welke nieuw ontwikkelde alternatieven duurzamer uitvallen dan bestaande verpakkingen. Vanwege de vele functies van een verpakking – zoals bescherming, houdbaarheid, hanteerbaarheid, informatie en marketing – is in veel gevallen niet vooraf te voorspellen welke oplossing in de praktijk de meest duurzame verpakkingsoplossing biedt. Welk materiaal de juiste oplossing biedt, hangt af van de antwoorden op vragen als: Hoe is het geproduceerd? Wat zijn de alternatieven? Wat is het totale energieverbruik van een oplossing? Tot hoeveel productverlies leidt elke mogelijke oplossing? Wordt het gerecycled en zo ja, hoe dan?

Het verpakkend bedrijfsleven vraagt bovendien om verpakkingsoplossingen die in al hun afzetmarkten werken. Welke dat zijn, hangt af van de afvalroutes die beschikbaar zijn in de landen waar het product wordt verkocht. Is de verpakking herbruikbaar of recyclebaar? En als dat niet zo is, hij industrieel composteerbaar of ook biologisch afbreekbaar op de eigen composthoop of zelfs in de natuur, zoals bepaalde plastics dat zijn? Daar waar een verpakking onbedoeld als zwerfvuil eindigt - is deze biologisch afbreekbaar? 

Case: komkommer

Een voorbeeld van plasticgebruik dat ter discussie staat is de folie om de komkommer. Veel mensen vinden dat het er best vanaf kan. Dit is voor deze case ook onderzocht. Dit klein beetje plastic geeft de komkommer een veel langere 'shelf life'. Zo voorkomt het voedselverspilling - en daarmee verlies van de geïnvesteerde energie, nutriënten en water. 

Dat wil niet zeggen dat er geen alternatieven zijn. Uitdroging van een komkommer is ook met een coating of met watermist te voorkomen. Is vervanging van kunststof door een alternatieve verpakking duurzamer of niet? Welke stoffen bevatten eventuele coatings? Zijn ze 'food-grade' of 'non food-grade'? En is lange houdbaarheid eigenlijk wel nodig om verspilling te voorkomen? Misschien is een distributiesysteem zonder verpakking mogelijk, bijvoorbeeld door de logistieke keten zo in te richten dat het product binnen enkele dagen na de oogst is geconsumeerd.

Dynamische verpakking voor langer houdbaarheid

Eén van de nieuwe ontwikkelingen is een dynamische verpakking gericht op een nog langere houdbaarheid en betere productkwaliteit voor de consument. Dit door Wageningen Food & Biobased Research gepatenteerde verpakkingsmateriaal reageert op de omgevingstemperatuur. Al naar gelang het product in de koeling staat of bij kamertemperatuur wordt bewaard, past de verpakking de doorlaatbaarheid aan op wat het versproduct nodig heeft. Daardoor blijft het product langer vers.

Heldere normen

In alle complexiteit heeft het verpakkend bedrijfsleven behoefte aan heldere normen en labels. Sinds de jaren negentig is er de EN13432 voor industrieel composteerbare materialen. Deze is aan een update toe. Er wordt gewerkt aan normen voor biologische afbreekbaarheid in de grond en in de zee, onder andere met het oog op Single Use Plastics (SUPs). Een ander belangrijk aandachtspunt zijn kwaliteitsstandaarden voor recyclaat van verpakkingsplastics, die wellicht tot Europese of zelfs wereldwijde norm kunnen uitgroeien.