De Groene Bunker

Het omliggende terrein heeft inmiddels een heuse gedaantewisseling ondergaan van militaire kazerne tot woonwijk, maar de bunker heeft, ondanks meerdere plannen, tot op heden geen nieuwe bestemming gekregen. In 2019 heeft NOBS film & video, een filmproductiebedrijf gevestigd op Saksen Weimar, aan de gemeente voorgesteld om de bunker een herbestemming te geven als 'vertical farm'. Naar aanleiding van dit voorstel en de welwillende reactie van de gemeente hebben de initiatiefnemers Derk van den Berg, Ibrahim Akkul en Erik van den Brink in 2020 stichting De Groene Bunker opgericht.

Haalbaarheidsonderzoek

Stichting De Groene Bunker is gevestigd op het voormalige defensieterrein Saksen Weimar in Arnhem-Noord. De stichting onderzoekt de mogelijkheid een gebouw dat neergezet is als bescherming tegen destructie een herbestemming te geven voor groene consumptie. De vraag naar eerlijk, vrij van pesticiden, lokaal voedsel neemt steeds meer toe. Wegen worden drukker, voedsel wordt uit verre landen ingevlogen en men weet vaak niet welke middelen zijn gebruikt om het eten te verbouwen. Jaarrond voedsel in de stad produceren voor en door mensen in de stad is een eerlijk een duurzaam antwoord. Met bijvoorbeeld Vertical Farming kan dit. Zo maken nieuwe LED-technieken het mogelijk om het hele jaar door consistent lokaal te produceren.

De stichting wil daarnaast onderzoeken welke functie de bunker nog meer als duurzame-hub kan krijgen. Arbeidsplaatsen voor mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt, opslag van energie of bijvoorbeeld water. Wij staan open voor alle ideeën met een groen hart.’

www.degroenebunker.nl

De stichting heeft zich tot doel gesteld om te onderzoeken of het mogelijk is om in de bunker voedsel te verbouwen voor de lokale markt op een duurzame, innovatieve wijze, alsmede te onderzoeken of het mogelijk is de bunker te gebruiken voor andere innovatieve, duurzame doeleinden, waaronder activiteiten met een sociaal-maatschappelijke insteek.

Er zijn drie verschillende scenario's beschrevenvoor de exploitatie van de bunker als lokale stadsboerderij waar op een duurzame en innovatie wijze voedsel geproduceerd wordt en waar maatschappelijke, sociale en educatieve activiteiten gericht op duurzaamheid en innovatie plaatsvinden. Samenwerkingsverbanden met overheden, instanties, de buurt en lokale bedrijven zijn de basis voor deze scenario's.

Drie scenario’s

De in dit hoofdstuk beschreven activiteiten bieden de mogelijkheid om elkaar te versterken en kunnen gecombineerd worden. In de volgende paragraaf beschrijven we drie mogelijke scenario’s voor de herbestemming van de bunker. Het eerste scenario richt zich volledig op productie voor de verkoop aan particulieren en bedrijven. In het tweede scenario wordt productie gecombineerd met een maatschappelijke functie. Het derde scenario betreft een combinatie van productie, een maatschappelijke functie en een horecagelegenheid.

1. Productie

In dit scenario richten de activiteiten van de Groene Bunker zich volledig op productie en de verkoop van deze producten aan particulieren en bedrijven. De bunker wordt zo ingericht dat er op de meest efficiënte manier geproduceerd wordt. In dit scenario speelt het circulaire businessmodel een grote rol. Reststromen uit de stad worden hoogwaardig hergebruikt voor lokale voedselproductie. De afzetmarkt bestaat uit horeca en particulieren in de stad Arnhem. Voordelen van dit scenario zijn dat er veel reststromen kunnen worden gebruikt en dat hiervoor samen kan worden gewerkt met lokale ondernemers. Het nadeel van dit scenario is dat er bij een grotere productie ook een grotere toestroom aan verkeer zal zijn in de wijk. Dit is zowel vanuit de gemeente als vanuit de buurtbewoners niet wenselijk. Ook is op deze manier de bunker niet van toegevoegde waarde voor de buurt. Bovendien is in dit scenario de Groene Bunker afhankelijk van één verdienmodel, namelijk de verkoop van producten.

2. Productie en maatschappelijke functie

Binnen dit scenario ondersteunen de productie en de maatschappelijke functie van de Groene Bunker elkaar. Productie is in dit geval niet het hoofddoel van de Groene Bunker, maar staat op gelijke voet met sociaal-maatschappelijke doeleinden. Het ultieme doel is om mensen dichter bij hun eten te brengen: de Groene Bunker laat volwassenen en kinderen zien en ervaren waar hun eten vandaan komt. De Groene Bunker wordt een circulaire stadsboerderij gebaseerd op het open source principe: de bunker biedt een platform om kennis en ervaringen met betrekking tot voedselproductie toegankelijk te maken voor iedereen. De Groene Bunker stimuleert en faciliteert belangstellenden en startende ondernemers om zelf op een duurzame manier met voedsel aan de slag te gaan. Op deze manier zal er binnen de Groene Bunker een grote rol weggelegd zijn voor educatieve programma’s, sociale werkplaatsen en buurtparticipatie. Het verdienmodel is in dit scenario gebaseerd op diversiteit, waarbij een deel van de inkomsten worden gegenereerd uit de verkoop van producten. Directe verkoop aan particulieren en aan restaurants is een mogelijkheid, maar de verkoop kan ook georganiseerd worden in de vorm van community-supported agriculture (CSA), waarbij consumenten een oogstaandeel kopen. Ook workshops en activiteiten voor alle leeftijden zijn een potentiële bron van inkomsten. Daarnaast zal een deel van de financiering verkregen worden uit subsidies voor educatieve doeleinden en sociale werkplaatsen.

3. Productie, maatschappelijke functie en horecagelegenheid

Binnen dit scenario is een horecagelegenheid toegevoegd aan het tweede scenario. Met een horecagelegenheid creëert de Groene Bunker een hoogwaardige afzetvorm voor eigen producten. Uit de enquête gehouden onder buurtbewoners kwam naar voren dat er binnen de wijk behoefte is aan een horecagelegenheid waar buurtbewoners samen kunnen komen. Bovendien kan een horecagelegenheid verbondenheid creëren tussen de buurt en de Groene Bunker. Om mensen bewust te maken van duurzame, lokale voedselproductie ligt de focus binnen de horecagelegenheid

dan ook op het verhaal: waar komt het eten vandaan en hoe is het geproduceerd? In aanvulling op de eigen producten kan er gebruik worden gemaakt van producten van lokale ondernemingen, zoals bier uit het openluchtmuseum, groente en zuivel van lokale (stads)boerderijen en koffie van een lokale koffiemaler. Met een horecagelegenheid wordt een hoogwaardige afzetvorm van de eigen producten toegevoegd aan het diverse verdienmodel van het tweede scenario, wat ten goede komt van de stabiliteit van de inkomsten.

Zowel het bestemmingsplan als de zorgen van buurtbewoners met betrekking tot de toename in verkeer rondom de bunker, bepalen dat een horecagelegenheid binnen de bunker niet wenselijk en niet haalbaar is. Voor een eventuele horecagelegenheid zal uitgeweken moeten worden naar een andere locatie binnen de wijk waar overlast tot een minimum beperkt wordt.

Conclusie en aanbevelingen

Conclusie

Tijdens de uitvoering van het haalbaarheidsonderzoek is gebleken dat er veel belangstelling is voor de herbestemming van de bunker. De cultuurhistorische waarde en het geheimzinnige karakter van de bunker spreken tot de verbeelding en maken velen enthousiast voor een mogelijke herbestemming. De gemeente Arnhem ziet graag dat de bunker een passende functie krijgt in de wijk en is enthousiast over de plannen van de Groene Bunker. Lokale ondernemers reageren positief en diverse ondernemers hebben reeds een intentie tot samenwerking uitgesproken. Met enkele onderwijsinstellingen is een succesvolle samenwerking in gang gezet, welke door de studenten goed is ontvangen. Vanuit de omwonenden komen zowel enthousiaste berichten over de herbestemming van de bunker, als begrijpelijke zorgen over mogelijke overlast. Dit haalbaarheidsonderzoek laat zien dat er voldoende aanknopingspunten zijn om verder te bouwen op gelegde relaties en te komen tot een concreet ontwerp voor de Groene Bunker als circulaire stadsboerderij. Daarnaast biedt het onderzoek concrete uitgangspunten voor verdere ontwikkeling van de Groene Bunker waarbij rekening gehouden wordt met de zorgen vanuit de buurt en de beperkingen van de bunker.

In het onderzoek zijn drie verschillende herbestemmingsscenario’s uitgewerkt. Het eerste scenario richt zich op productie, in het tweede scenario wordt productie gecombineerd met een maatschappelijke functie en in het derde scenario dit alles in combinatie met een horecagelegenheid. In het productiescenario wordt de bunker zo ingericht dat er op de meest efficiënte manier geproduceerd wordt. Het circulaire businessmodel speelt een grote rol, waarbij reststromen uit de stad hoogwaardig worden hergebruikt voor lokale voedselproductie. Binnen het tweede scenario ondersteunen de productie en de maatschappelijke functie van het project elkaar. Productie is niet het hoofddoel, maar staat op gelijke voet met educatie en buurtparticipatie. De Groene Bunker wordt een circulaire stadsboerderij gebaseerd op het open source principe: de bunker biedt een platform om kennis en ervaringen met betrekking tot voedselproductie toegankelijk te maken voor iedereen. Een horecagelegenheid lijkt niet wenselijk vanwege mogelijke overlast.

Naast de mogelijke functies van de bunker en het draagvlak hiervan werd ook de huidige staat en de benodigde investering voor renovatie van de bunker onderzocht. De bunker is gesaneerd en verkeert in een redelijke tot goede staat van onderhoud. Ook zijn de investeringen in beeld gebracht die nodig zijn om de bunker gebruiksklaar te maken. Een kostenraming voor de totale renovatie van de bunker wordt geschat op €400.000. Er worden verschillende subsidiemogelijkheden besproken om deze verbouwing de bekostigen.

Aanbevelingen

Van de beschreven scenario’s adviseren wij om het tweede scenario, waarbij productie en maatschappelijke functie gecombineerd worden, verder uit te werken tot een plan van aanpak. In dit scenario heeft de bunker, in tegenstelling tot het productie scenario, een toegevoegde waarde voor de buurt en de bredere gemeenschap binnen Arnhem. Ook blijft in dit scenario de toename aan verkeer beperkt door een kleinere productie. Het verdienmodel is in dit scenario bovendien gebaseerd op diversiteit: inkomsten worden gegenereerd door de verkoop van producten, alsmede door workshops en activiteiten voor alle leeftijden. Daarnaast zal een deel van de financiering verkregen worden uit subsidies voor educatieve doeleinden en sociale werkplaatsen.

Bij het uitvoeren van het haalbaarheidsonderzoek ontvingen we veel positieve reacties over de plannen met de bunker. We adviseren deze positieve energie rondom het project te benutten. Het creëren van een breed draagvlak, door omwonenden en lokale ondernemers in een vroeg stadium bij het herbestemmingsproces te betrekken, kan bijdragen aan het succes van het project. Belangrijk is om hierbij zorg te dragen voor een gestructureerde informatievoorziening zodat betrokkenen geregeld geïnformeerd worden over de ontwikkelingen.

Eén van de grootste uitdagingen voor een herbestemming van de bunker is de organisatie van het verkeer: zowel de toe- en afvoer van goederen als van personen. Hierbij dient rekening te worden gehouden met de bestemming groen van het omliggende terrein en daarmee de functie voor de buurt. Om deze reden raden we een enkel productiegerichte functie af.

Voor een gedeeltelijke financiering van de verbouwingen die noodzakelijk zijn om de bunker in een gebruiksklare staat te krijgen adviseren we om de subsidie ‘SteenGoed Benutten. Uitvoeringsgereed en Realiseren’ aan te vragen bij de provincie Gelderland. Aangezien deze subsidie de helft van de geraamde kosten bedraagt, zullen andere financieringsmogelijkheden overwogen moeten worden. We raden aan om de bunker stapsgewijs gebruiksklaar te maken, zodat kleinere projecten op korte termijn plaats kunnen vinden en de bestaande positieve energie benut kan worden.

Start small…

Wij raden aan om op korte termijn met kleine projecten te beginnen, zoals testen voor de receptuur van paddenstoelensubstraat. Zo kunnen er alvast proefopstellingen gerealiseerd worden, ook al is het binnenklimaat van de bunker nog niet optimaal voor voedselproductie. Daarnaast is het mogelijk om (eenmalige) activiteiten te organiseren voor buurtbewoners, bijvoorbeeld in de vorm van een buurttafel die mensen op een laagdrempelige manier bij elkaar brengt. Ook kan er begonnen worden met het opzetten van kleinschalige educatieve programma’s. De geschiedenis van de bunker kan hierbij goed gebruikt worden, ook eventuele proefopstellingen kunnen meegenomen worden in het opzetten van een educatief programma.

…Think big

Op de lange termijn is het belangrijk om na te denken over samenwerkingen met bestaandenitiatieven en lokale ondernemers. Op welke manier kunnen initiatieven elkaar versterken? De visie van de Groene Bunker als ‘open source, closed loop’ boerderij staat hierbij centraal. Bij educatieve projecten raden we aan verder te kijken dan alleen productie. De geschiedenis van de bunker in combinatie met het innovatieve karakter van het project biedt veel mogelijkheden voor activiteiten en experimenten.