Project

CAN-DO-IT - kringlooplandbouw in Noord-Nederland

Hoe kunnen we in Noord-Nederland een transitie naar een circulair en rechtvaardig voedselsysteem ondersteunen? Dat onderzocht het CAN-DO-IT project (Circular Agriculture in North-Netherlands: Daring scenarios and Interlinked Transformation).

In het rapport ‘Bewegen naar een meer circulair en rechtvaardig voedselsysteem - lessen uit Noord-Nederland’ beschrijven wij kort de belangrijkste bevindingen en overkoepelende inzichten van het project en de implicaties hiervan voor de transitie naar een meer circulair en rechtvaardig voedselsysteem in Noord-Nederland.

Resultaten van het CAN -DO-IT project

Ondanks de in de regio aanwezige kringloopinitiatieven en ambitie voor verandering heeft het huidige voedselsysteem nog een sterk lineair patroon. Dit terwijl een beweging naar een meer circulair voedselsysteem het landgebruik en de nutriëntenverliezen in Noord-Nederland en Nederland kan verbeteren. Een beweging naar een meer circulair voedselsysteem vergt echter een fundamentele verandering van het voedselsysteem, en vraagt om aanscherping van ambities en politieke keuzes. Het is bovendien belangrijk om rechtvaardigheid mee te nemen in de transitie naar een meer circulair voedselsysteem. In onze zoektocht naar ingrediënten voor de transitie naar een meer circulair en rechtvaardig voedselsysteem zien we veel energie bij ondernemers en burgers in Noord-Nederland. Tegelijkertijd zien we ook dat initiatieven beperkt worden door spelregels die het huidige systeem in stand houden. Sommige initiatieven die meer transformatief zijn slagen erin die spelregels te veranderen. Een gebied-specifieke combinatie van interventies kan de ontwikkeling van duurzame voedselsystemen en landbouwinitiatieven faciliteren en daarbij bijdragen aan de ecologische, sociale en economische doelen in het gebied.

Overzicht van het project:

Kringlooplandbouw en small wins

In het CAN-DO-IT project staat het concept kringlooplandbouw centraal. Hoewel kringlooplandbouw veelal wordt uitgelegd als het streven naar het sluiten van kringlopen van nutriënten, reduceren van emissies en beperken van verliezen, vraagt een dergelijke omslag meer dan alleen kleine aanpassingen van het huidige systeem. Het vraagt onder meer veranderingen in de manier waarop de huidige landbouw en het voedselsysteem zijn ingericht, zoals het dominante streven naar kostprijsverlaging, productieverhoging, machtposities in de keten, verdienmodellen en overheidsbeleid. In het project onderzochten we daarom kringlooplandbouw in de context van de bredere en lopende transformatie naar een meer circulair voedselsysteem. We maakten daarbij gebruik van een ‘small-wins’ benadering die gericht is op relatief kleine, maar diepgaande veranderingen met betekenisvolle resultaten waarmee actoren barrières hebben overwonnen.

Een circulair voedselsysteem

Principes voor een circulair voedselsysteem
Om het concept kringlooplandbouw te definiëren hanteren we in het CAN-DO-IT project een set van principes.

  1. Het waarborgen van natuurlijke hulpbronnen, zoals een gezonde bodem, schone lucht en wateren, biodiversiteit en natuur.
  2. Het vermijden van voedselverliezen en -verspilling.
  3. Het prioriteren van het gebruik van biomassa voor basisbehoeften voor de mens, zoals voedsel, huisvesting etc.
  4. Het optimaal recyclen van onvermijdbare restromen die ontstaan in het voedselsysteem.
  5. Het minimaliseren van het gebruik van (hernieuwbare) energie.

Noord-Nederland

Het CAN-DO-IT project richtte zich op Noord-Nederland (NN omvat hier Friesland, Groningen, Drenthe) omdat hier relatief veel circulaire initiatieven gaande zijn en we samen met belanghebbenden konden onderzoeken hoe we de transitie kunnen ondersteunen. Daarbij richtte een viertal promovendi zich op de volgende onderwerpen:

Vier onderzoekslijnen

Een milieukundige analyse van huidige en toekomstige voedselsystemen

Durk Tamsma richtte zich op de milieukundige analyse van het huidige voedselsysteem in NN en een aantal circulaire toekomstbeelden. Hij bracht de stikstof- en fosfaatstromen in kaart om te verkennen hoe circulair het huidige voedselsysteem is en welke stappen nodig zijn voor de transitie naar een meer circulair systeem. Vervolgens vergeleek hij het landgebruik, het productiepotentieel en de milieubelasting van het sluiten van kringlopen in het voedselsysteem van NN (i.e. NN als regionaal voedselsysteem) met het sluiten van kringlopen in het Nederlandse voedselsysteem (i.e. NN als productieregio binnen een circulair voedselsysteem in Nederland).

Een analyse van kringlooplandbouw-initiatieven in de transitie

Anne Hoogstra analyseerde de rol van kringlooplandbouw-initiatieven in de transitie. Hiertoe ontwikkelde zij samen met Jelle Silvius een raamwerk waarmee het transformatief potentieel van kringlooplandbouw-initiatieven kan worden beoordeeld. Vervolgens onderzochten Anne en Jelle de aanwezigheid en het transformatief potentieel van kringlooplandbouw-initiatieven in NN. Anne heeft daarnaast een aantal initiatieven uit de melkveehouderij geselecteerd, en in meer detail gekeken naar diens transformatief potentieel en duurzaamheidseffecten. Ten slotte heeft ze onderzocht hoe jonge boeren in NN aankijken tegen kringlooplandbouw en in hoeverre ze bereid zijn om kringlooplandbouwpraktijken te implementeren.

Een bestuurskundige analyse van de transitie naar een meer circulair voedselsysteem

Jelle Silvius richtte zich op de sturing van de transitie naar een circulair voedselsysteem. Het begrijpen van de rol van kringlooplandbouw-initiatieven in de transitie is hiervoor essentieel. Hij onderzocht hoe we het transformatief potentieel van deze initiatieven kunnen bepalen, tegen welke institutionele belemmeringen ze aanlopen, welke strategieën deze initiatieven gebruiken om te gaan met deze belemmeringen, en wat overheden zouden kunnen doen om de ontwikkeling van deze initiatieven te stimuleren.

Een analyse van rechtvaardigheid in de transitie van het voedselsysteem

Annemarieke de Bruin heeft de transitie van het voedselsysteem onderzocht vanuit een rechtvaardigheidsperspectief. Hiertoe ontwikkelde zij een conceptueel raamwerk om rechtvaardigheid te analyseren binnen een voedselsysteemtransitie. Vervolgens onderzocht zij hoe mensen in NN de veranderingen van het voedselsysteem ervaren. Zij interviewde mensen met verschillende rollen in het voedselsysteem en mensen met (mogelijke) ervaring met marginalisatie. Zij heeft hen gevraagd of het voedselsysteem rechtvaardiger of wellicht juist onrechtvaardiger aan het worden is. Deze interviews heeft zij geanalyseerd met het eerdere raamwerk om te zien wie erkend werd en welke rechtvaardigheidsredeneringen werden genoemd. Naast deze interviews heeft zij ook geanalyseerd hoe rechtvaardigheidsredeneringen een rol speelden in de circulaire toekomstbeelden die zijn ontwikkeld tijdens de workshopserie van het project.

Participatieve aanpak

In het CAN-DO-IT project is gekozen voor een participatieve aanpak waarbij er een workshopserie is opgezet met een diverse groep deelnemers afkomstig uit verschillende segmenten van het voedselsysteem. In drie workshops hebben we samen toekomstbeelden gecreëerd voor een circulair voedselsysteem in Noord-Nederland in 2050 en onderzoeksresultaten met elkaar besproken. We hebben het project in september 2024 afgesloten met een bijeenkomst in Leeuwarden.

Publicaties en andere outputs

  • Imke de Boer, Annemarieke de Bruin, Jeroen Candel, Niels Faber, Anne Hoogstra, Martin van Ittersum, Corina van Middelaar, Evelien de Olde, Tom Schut, Jelle Silvius, Katrien Termeer, Durk Tamsma (2024) “Bewegen naar een meer circulair en duurzaam voedselsysteem: lessen uit Noord-Nederland.” Rapport 2024-09-26. https://doi.org/10.18174/673887

    Hoogstra, Anne G., Jelle Silvius, Evelien M. de Olde, Jeroen L. Candel, Catrien J.A.M. Termeer, Martin K. van Ittersum, and Imke J.M. de Boer (2024) “The Transformative Potential of Circular Agriculture Initiatives in the North of the Netherlands.” Agricultural Systems 214: 103833. https://doi.org/10.1016/j.agsy.2023.103833.
  • Bruin, Annemarieke de, Imke J.M. de Boer, Niels R. Faber, Gjalt de Jong, Katrien J.A.M. Termeer, and Evelien M. de Olde (2024) “Easier Said than Defined? Conceptualising Justice in Food System Transitions.” Agriculture and Human Values 41, no. 1: 345–62. https://doi.org/10.1007/s10460-023-10482-y.
  • Tamsma, Durk W., Corina E. van Middelaar, Imke J. M. de Boer, Johannes Kros, Martin K. van Ittersum, and Antonius G. T. Schut. “Why Is Nutrient Cycling in Food Systems so Limited? A Case Study from the North-Netherlands Region.” Nutrient Cycling in Agroecosystems, April 12, 2024. https://doi.org/10.1007/s10705-024-10352-x.
  • Silvius, Jelle, Anne G. Hoogstra, Jeroen J.L. Candel, Evelien M. de Olde, Imke J.M. de Boer, and Catrien J.A.M. Termeer (2023) “Determining the Transformative Potential of Circular Agriculture Initiatives.” Ambio. https://doi.org/10.1007/s13280-023-01894-5.
  • Een kort filmpje ‘CAN-DO-IT: op weg naar een circulair voedselsysteem’ waarin de promovendi Durk Tamsma, Anne Hoogstra, Jelle Silvius en Annemarieke de Bruin zich voorstellen (December 2020).

Projectteam

Dit onderzoek is tot stand gekomen vanuit een samenwerking van Wageningen University & Research (leerstoelgroepen Dierlijke Productiesystemen, Plantaardige Productiesystemen en Bestuurskunde) en Rijksuniversiteit Groningen (Campus Fryslân, leerstoelgroep Duurzaam Ondernemen in een Circulaire Economie), en werd gefinancierd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (GROEN III – een circulair landbouwsysteem in Nederland: van wens naar werkelijkheid), met medefinanciering van het Ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, Rabobank, Agrifirm, Meststoffen Nederland en met ondersteuning van de AgroAgenda Noord Nederland.
Het projectteam wordt geleid door Imke de Boer (WUR – Dierlijke Productiesystemen) en bestaat uit onderzoekers van de WUR, i.e. Evelien de Olde, en Corina van Middelaar (Dierlijke Productiesystemen), Martin van Ittersum en Tom Schut (Plantaardige productiesystemen) en Katrien Termeer en Jeroen Candel (Bestuurskunde); onderzoeker van de RUG/Campus Fryslân, Niels Faber (Duurzaam Ondernemen in een Circulaire Economie); medewerkers van onze medefinanciers van het ministerie Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Rabobank, Agrifirm NWE, en Meststoffen Nederland; en ondersteuning AgroAgenda Noord-Nederland. Eerder hebben ook Lieneke Bakker en Gjalt de Jong meegewerkt aan het project.