Belangrijke uitdagingen voor post-COVID voedselsystemen

In deze blog gaan Ivo Demmers (Wageningen University & Research (WUR) programmaleider Food Security and Valuing Water Program) en Ruerd Ruben (WUR professor of Impact Assessment for Food Systems) in op vier aspecten van het voedselsysteem die het belangrijkste zijn in het schetsen van de (waarschijnlijke) gevolgen van de door COVID-19 veroorzaakte veranderingen in het voedselsystemen en schetsen zij de voornaamste uitdagingen in de post-corona herstelperiode. Deze aspecten houden verband met:

1. voedselproductie en werkgelegenheid,
2. voedselmarkten en handel,
3. voedselconsumptie en dieet en
4. voedsel beleid.

1. Uitdagingen voor voedselproductie en werkgelegenheid

Op de korte termijn is de landbouwproductie beperkt door de teruglopende vraag (als gevolg van de economische lockdowns en COVID-19-ontslagen die leiden tot een stijgende werkloosheid en dalend inkomen). Maar op de middellange termijn zou een tekort aan uitgangsmaterialen en hulpronnen (zaden, meststoffen en bestrijdingsmiddelen) en landbouwkrediet een minstens even beperkende factor kunnen worden. Voedselveiligheid en vooral de dreiging van zoönotische ziekten zullen de structuur van voedselsystemen beïnvloeden. Volgens sommigen creëert de huidige dynamiek kansen voor een transitie naar een agro-ecologische benadering tot voedselproductie. Weer anderen pleiten voor een duurzame transitie naar intensivering, circulaire en klimaat-slimme voedsel productiesystemen. De COVID-19-uitbraak heeft de veerkracht van voedselsystemen aangetast, waardoor ze kwetsbaarder zijn voor nieuwe klappen, zoals ongedierte, of geleidelijke veranderingen, zoals klimaatverandering, die een extra bedreiging voor de voedselzekerheid vormen.

Als de stijgende werkloosheid in de stedelijke gebieden tot een terugkeer naar de landelijke gebieden leidt, kunnen de arbeidsintensievere productiesystemen weer concurrerend worden. Arbeidsmobilisatie lijkt gemakkelijker te zijn voor kleine boeren, terwijl middelgrote agrarische bedrijven juist afhankelijker zijn van (semi) intensieve productiesystemen. Anders gezegd: goedkoper beschikbaar maken van voordelig voedsel voor de stedelijke bevolking vereist waarschijnlijk een hogere afhankelijkheid van grootschalige commerciële landbouwactiviteiten, en afhankelijkheid van ingangsmaterialen met een hoge opbrengst. Afhankelijk van de duur van de economische lockdown, is het waarschijnlijk dat boerenbedrijven zullen worden versterkt. Alleen door middel van een enorm geld-transfer programma kan aan de plaatselijke vraag naar voedsel voldaan worden. Idealiter zou dit aangewend moeten worden om een plaatselijke voedingsindustrie te ontwikkelen, waardoor duurzame werkgelegenheid ontstaat.

2. Uitdagingen voor voedselmarkten en handel

Na de coronapandemie neemt de belangstelling voor kortere toevoerketens en plaatselijke voedselzekerheid toe. Bedrijven en landen proberen de risico’s te verlagen door het spreiden van hun toevoer locaties. En sommige toevoerketens richten zich volledig op de noodproductie van medische voorraad. Plaatselijke bevoorrading van ‘kritieke’ producten omvat bijvoorbeeld medicijnen, ziekenhuisapparatuur en basis levensmiddelen. Dit heeft verstrekkende gevolgen voor de prijs van voedsel, omdat landen wellicht niet langer inzetten op grootschalige, gespecialiseerde productie, waarbij men afhankelijk blijft van interregionale of internationale handel voor de toegang tot een grote variëteit aan producten.

Een andere belangrijke uitdaging is het handhaven van stabiele voedselprijzen voor arme consumenten. Zij zijn immers grotendeels afhankelijk van de toegang tot een open en transparante markt. Na de corona-uitbraak zullen er minder financiële middelen beschikbaar zijn voor handel, en zullen het vooral de grotere bedrijven (met meer middelen) zijn die overeind blijven.

Het beschikbaar maken van financiering voor het grote aantal handelaren en MKB-bedrijven in de lokale toevoer ketens blijkt lastig. Volgens sommigen zou de informatie-uitwisseling over markten en consument-berouwbaarheid middels digitale apparatuur versneld kunnen worden. Voor plaatselijke voedselmarkten, die de armste consumenten voorzien van basis levensmiddelen en uitermate afhankelijk zijn van informele sociale netwerken, wordt het garanderen van voedselveiligheid cruciaal evenals hun ruimtegebruik.

3. Uitdagingen voor voedselconsumptie en dieet

De coronapandemie brengt veranderingen in eetgedrag en dieetkeuzes met zich mee. De verkoop van (half)bewerkt voedsel en houdbare etenswaren stijgt sterk, evenals de voorkeur voor vers, gezond fruit en groenten. De prijzen van (ingevoerde) basisproducten zoals rijst en graan kelderen, evenals de toekomstige prijzen van artikelen zoals koffie, cacao en olie. De consumptie van dierlijke producten daalt eveneens als gevolg van zorgen om de voedselveiligheid. Het feit dat mensen met obesitas een grotere kans hebben te overlijden aan COVID-19, zou ook kunnen leiden tot bewustwording van het belang van een gezondere eet- en levensstijl.

Veel mensen zijn ook bereid een groter deel van hun inkomen aan voedsel uit te geven, echter, armere huishoudens zijn hier niet toe in staat. Om die reden neemt de ongelijkheid in voedselconsumptie toe. Aangezien verkoop door restaurants en andere horecagelegenheden op veel plaatsen verboden is, nemen de verkoop van voedsel online en de bezorging thuis een vlucht. Naast de jeugd gaan ook de ouderen gebruik maken van voedselapps en gaan ook zij meer gebruikmaken van online aankopen.

4. Uitdagingen voor voedsel beleid

In veel landen wordt de aanpak van de coronacrisis gereguleerd vanuit de overheid. Naast gecentraliseerde gezondheidszorg, wordt de rol van de regering snel uitgebreid naar het beschikbaar stellen van werkloosheidsuitkeringen, kortdurende financiering voorbedrijven (zoals kwijtschelding van leningen, opschorten van belastingen en dergelijke).  Omdat deze crisis zijn oorsprong niet vindt in de reële economie, eist de bevolking dat bedrijven gesteund worden om de effecten te beperken.

Veel van de publieksmaatregelen zijn gebaseerd op technische criteria, zoals het afvlakken van de curve, het beperken van contacten bij het winkelen en dergelijk. Het zou goed zijn als er meer aandacht besteed werd aan stimuleringsmaatregelen ten gunste van gezonder gedrag en voedselkeuzes. Algemeen geaccepteerd is dat de publieke sector de gezondheidszorg, school bezoek, werken op afstand en recreatie reguleert. Bovendien nemen lokale initiatieven en innovatieve oplossingen door bedrijven een vlucht. Dit zijn waardevolle lessen in flexibiliteit en ondernemerschap die moeten worden meegenomen in de transitie naar veerkrachtigere, duurzamere voedselsystemen. Het is boeiend om te zien of overheidssturing op het gebied van collectieve uitdagingen zoals klimaatverandering, biodiversiteit en natuurbehoud ook na de crisis kan rekenen op maatschappelijke steun.

Vooruitblik

Duidelijk is dat de coronapandemie de aandacht vestigt op veel belangrijke uitdagingen waarmee de agri-voedsel systemen wereldwijd te maken hebben. Onduidelijk is vooralsnog of dit al leiden tot versnelde structurele veranderingen of een beperkte aanpassing aan het ‘nieuwe normaal’.

Gezien de veranderingen die gelijktijdig in de vier agri-food domeinen plaatsvinden, is het van belang enkele randvoorwaarden vast te stellen voor een gecoördineerde aanpak van de COVID-19-crisis. De aandacht zou moeten uitgaan naar drie samenhangende strategische zaken:

• Een snelle reactie op veranderende omstandigheden en het verkrijgen van een breed maatschappelijk draagvlak voor crisisbeheersing en de structurele veranderstrategieën vereisen een brede, interdisciplinaire, samenwerking tussen een groot aantal technische en gedragskundige vakgebieden, en tussen de publieke en private sector.
• Het ontwerp van post-corona agri-voedselsystemen zal waarschijnlijk gebaseerd zijn op een combinatie van snelle, onomkeerbare, stappen en lange-termijn perspectieven die afhankelijk zijn van het stimuleren en betrekken van belanghebbenden en het organiseren van maatschappelijk draagvlak.
• Kansen om te komen tot synergie of het voorkomen van compromissen tussen kritieke doelen van het voedselsysteem (toegang tot gezonde voeding, duurzame voedselproductie en inclusieve waarde-ketens) kunnen worden gebaseerd op een zwaluwstaartverbinding tussen positieve ondersteuningsmaatregelen, en belastingen om negatieve factoren te beperken.

Deze blog is eerder verschenen in het Engels op het Knowledge Platform Food & Business op 24 april 2020.