Transformatieve paden voor een samenleving die natuur laat floreren

Wat is ervoor nodig om een samenleving te creëren die echt
toekomstbestendig is? Voor een economie die biodiversiteit niet schaadt, maar juist beter maakt? Het recent gestarte onderzoeksproject TRANSPATH neemt financiële structuren, bedrijfssystemen en diep verankerde waarden onder de loep en draagt oplossingen aan om dit soort fundamentele structuren in onze samenleving te veranderen. Want, zoals de projectleider van TRANSPATH, Francisco Alpizar zei in een eerder interview: de mensheid richt de natuur geen schade aan omdat ze dat wil, maar vanwege een “onderliggend systeem van prikkels”.

Om deze dieper liggende oorzaken aan te pakken, onderzoeken de wetenschappers verschillende oplossingen op weg naar deze transformatieve verandering, zogenoemde transformative pathways. Enrique Ibarra van het Costa Ricaanse CATIE (Tropical Agricultural Research and Higher Education) en Jeanne Nel van Wageningen University & Research vertellen over het belang van het onderzoek, hun aanpak en de kunst om verder te kijken dan je eigen paradigma.

De wereldwijde impact van Europees beleid

TRANSPATH ging officieel van start in november 2022. De vierjarige studie maakt deel uit van een selectie van elf onderzoeksprojecten over transformatieve verandering en biodiversiteit die worden gefinancierd door Horizon Europe, het belangrijkste financieringsprogramma van de EU voor onderzoek en innovatie. De gekozen projecten moeten een bijdrage leveren aan de vierde pilaar van de Biodiversiteitsstrategie van de EU voor 2030, die zich richt op transformatieve verandering.

TRANSPATH wordt gecoördineerd door Wageningen University & Research en CATIE. In totaal doen er twaalf onderzoeksorganisaties mee: acht partijen uit de EU en daarnaast ook Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, Ghana en Costa Rica. Nel: “Horizon heeft normaal gesproken een focus op Europa, maar omdat ons project draait om de impact van Europees beleid op wereldwijde schaal, gebruiken we Ghana en Costa Rica als case studies.”

Zo transformatief als het internet

Bij transformatieve verandering gaat het om een fundamentele verschuiving in de manier waarop een samenleving zichzelf bestuurt. Een goed voorbeeld is het internet, legt Ibarra uit: dat heeft gezorgd voor fundamentele veranderingen in hoe we werken, communiceren en nieuws consumeren. Het idee van transformatieve verandering kun je toepassen op allerlei aspecten van het leven. Op bedrijven en de politiek, maar ook op het milieu. “In de context van biodiversiteit verwijst transformatieve verandering naar een fundamentele verschuiving in hoe we als samenleving kijken naar natuur. Waar we naartoe moeten is dat we natuur niet alleen zien als een middel voor onze productieprocessen, maar als de omgeving waarin we leven, waar onze levens van afhankelijk zijn.”

We leven in een wereld die gewend is te reageren op kortstondige crises, vult Nel aan. “Lobbygroepen met gevestigde belangen gebruiken deze crises om verwarring te zaaien en zaken te vertragen.” In die context is het vormen van een langetermijnvisie een grote uitdaging.

Voor de vraag waar de nodige fundamentele verandering zou moeten beginnen, richt TRANSPATH zich uitdrukkelijk niet op het individu. Wie wijst op de eigen verantwoordelijkheid van de consument, vergeet dat diegene deel uitmaakt van een systeem, benadrukt Ibarra. Dat systeem zorgt voor regels en prikkels die het voor consumenten moeilijk maken om andere beslissingen te nemen. “Daarom is het nodig om je te richten op de bredere, systemische omgeving waarin we die keuzes maken.”

Nel: “Je kunt bijvoorbeeld zeggen: je moet eten kopen dat een positieve impact heeft en geen ontbossing heeft veroorzaakt. Dat kun je wel zeggen, maar wat iemand kan eten of überhaupt kan kiezen, hangt sterk af van de voedselomgeving die is gecreëerd - bijvoorbeeld in de vorm van betaalbaarheid, regelgeving, winkels en etiketten.”

Het onderzoek richt zich daarom op regelgevers en personen die belangrijke beslissingen maken. “De rol die wij als wetenschappers kunnen spelen, is het testen van verschillende alternatieve opties en interventies”, legt Nel uit. “Zo kunnen we heel expliciet maken wat de problemen zijn."

Organisaties, gemeenschappen en de financiële markt

De onderzoekers van TRANSPATH gaan bijvoorbeeld in gesprek met organisaties en gemeenschappen die zelf aangeven dat ze op een bepaald gebied duurzaam te werk gaan. Doel is om zo te onderzoeken wat hen motiveert, tegen welke beperkingen ze aanlopen en wat ze vinden dat beter kan. “Samen met hen willen we zo een theorie van transformatieve verandering ontwikkelen, over welk soort interventies op een structureel-institutioneel niveau ervoor kunnen zorgen dat zij door kunnen gaan met natuurpositief handelen dat wordt beschouwd als rechtvaardig en duurzaam”, legt Nel uit.

Wat betreft de financiële markt werken de onderzoekers aan case studies die zich richten op twee aspecten: de vraag welke invloed EU-handelsbeleid heeft op de biodiversiteit en de invloed van financiële systemen op de productie van specifieke grondstoffen, zoals bijvoorbeeld koffie en cacao.

Voorbij paradigma’s

De weg naar een wereld waarin natuur en maatschappij in harmonie samenleven wordt deels versperd door ingesleten patronen of ‘lock-ins’. Die verstevigen de status quo en weerhouden ons van vooruitgang. Nel stelt dat het niet mogelijk is dit soort denkbeelden te doorbreken zonder het omarmen van nieuwe visies op hoe we natuur kunnen waarderen.

Om processen van beleids- en besluitvorming te verrijken met diverse perspectieven gebruikt het onderzoeksteam het concept inclusieve deliberatie. Het doel van zo’n proces is om een probleem te bestuderen vanuit verschillende perspectieven en waardensystemen en vervolgens te onderhandelen over de meest geschikte route voor iedereen, legt Nel uit. “In de meeste beslissingen over duurzaamheid zul je winnaars en verliezers hebben. Maar op dit moment worden beslissingen met name genomen door degenen die profiteren van de status quo, waardoor deze lock-ins nog verder worden versterkt. Inclusieve deliberatie probeert daarom dominante werkwijzen te doorbreken. Door ook stemmen te laten horen die meer in lijn zijn met natuur en mensenrechten, zullen we waarschijnlijk koers zetten naar een veel duurzamere en rechtvaardigere wereld.”