“Stel water centraal in voedselsystemen”

Mocht het beeld bestaan dat water in overvloed beschikbaar is voor voedselproductie, dan is dat beeld dringend aan herziening toe. Steeds meer gebieden in de wereld kampen met lange perioden van droogte, vaak gevolgd door overstromingen en wegspoelende oogsten. De beschikbaarheid van water staat ook onder druk door andere activiteiten binnen voedselsystemen, waardoor water vervuild raakt. En dan is er nog het groeiende probleem van verzilting door zeespiegelstijging, minder neerslag en meer verdamping. Gewassen in deltagebieden en droge gebieden zijn daar gevoelig voor.

Op weg naar slechtst denkbare scenario

Een recente studie van Chris Seijger en collega’s van Wageningen University & Research (WUR) wijst erop dat watervoorraden tussen 2000 en 2020 flink zijn uitgeput. Volgens de onderzoekers komt dit door een toename van watergebruik en landbouwgrond in de wereld. Dit is vooral te wijten aan uitblijvende verbeteringen in waterefficiëntie in het voedselsysteem. De wereld is hard op weg naar het slechtst denkbare scenario, is de sombere conclusie: een verdubbeling van watergebruik en landbouwareaal in 2050 vergeleken met 2000. De oplossing volgens de onderzoekers: een radicaal andere manier van omgaan met water en voedsel. Concreet: minder vlees eten, minder voedsel verspillen en bouwen aan stabielere voedselsystemen.

Waterconferentie

Je mocht misschien verwachten dat er in maart 2023 tijdens de Waterconferentie van de Verenigde Naties in New York volop aandacht zou zijn voor het groeiende probleem van de beschikbaarheid van water voor voedselproductie. Dat was niet het geval. Van de circa 120 deelsessies tijdens deze conferentie was er één gewijd aan voedingswaarde en één aan voedselsystemen. Deze laatste was georganiseerd door Wageningen University & Research. De sessie, Make water pivotal in food systems, was dan ook bedoeld om het thema ‘water en voedsel’ hoger op de agenda te krijgen. Dat is gelukt, concludeert Karin Andeweg, teamleider Water & Food en een van de organisatoren van de sessie: “De sessie maakte veel energie los onder de deelnemers. We merkten dat het voor velen een openbaring was om inzichtelijk te krijgen hoe groot het probleem is. In beleid, onderzoek en praktijk krijgen water en voedsel nog vaak los van elkaar aandacht, terwijl ze onlosmakelijk verbonden zijn.”

Medeorganisator Petra Hellegers, hoogleraar Water Resources Management, merkte tijdens de conferentie dat er nauwelijks inzicht is in de verantwoordelijkheden in de keten: ”We hebben in onze sessie water centraal gesteld in het totale voedselsysteem. Iedereen weet wel dat er veel water nodig is om voedsel te produceren, maar het is vaak niet duidelijk wie welke verantwoordelijkheid kan nemen in het reduceren van het waterverbruik in de voedselketen. De consument kan zijn steentje bijdragen door minder weg te gooien en minder vlees te eten. De agro-industrie kan besluiten om minder water te onttrekken voor agro-export uit landen waar water schaars is. En overheden kunnen verstandig beleid ontwikkelen om verantwoord om te gaan met water.”

Momentum benutten

Het besef dat alle partijen hun verantwoordelijkheid moeten nemen om de voetafdruk van water in het voedselsysteem te verminderen, werd tijdens de deelsessie breed erkend. Het leidde op initiatief van Wageningen University & Research tot de oprichting van een wereldwijde werkgroep. Deze werkgroep gaat aan de slag met een actie- en kennisagenda om de rol van water in voedselsystemen te benadrukken. Achttien organisaties zijn in deze Global working group on water and food vertegenwoordigd. Daaronder zijn grote instituties als de Wereldbank en de FAO, kennisinstellingen, bedrijven en natuurbeschermingsorganisaties. Andeweg: “We willen het momentum benutten en er samen voor zorgen dat dit thema hoog op de internationale agenda komt. Het lijkt erop dat de boodschap aankomt. Make water pivotal, heette onze deelsessie. Dit woord pivotal, te vertalen als ‘centraal’, zien we nu op verschillende plekken terugkomen. Tijdens de Stockholm Water Week afgelopen augustus ging het ook over de pivotal rol van water. Kennelijk hebben we toch iets losgemaakt met de aandacht die we op dit thema vestigen.”

Hotspots van verzilting

Wageningse wetenschappers werken al langer aan dit thema. Zo is voedsel- en waterzekerheid sinds 2019 één van de kennisbasisprogramma’s (KB). KB-Programmaleider Anthony Verschoor: “Het mooie van dit programma is dat hierin de technische en sociaal-economische wetenschappers van verschillende instituten samenwerken aan dit onderwerp. Zo wordt er gekeken hoe verschillende actoren in het voedselsysteem beïnvloed kunnen worden om voedselverspilling - en daarmee ook waterverspilling - tegen te gaan". Een voorbeeld van een meer technische insteek is een onderzoek in zijn programma dat laat zien waar wereldwijd de komende jaren verzilte landbouwgronden ontstaan. Op veel van die ‘hotspots van verzilting’ wordt momenteel rijst en mais verbouwd, gewassen die juist nauwelijks resistent zijn tegen zilte omstandigheden. Verschoor: “In de Mekong-delta werd twee keer per jaar rijst geteeld, maar is één teeltperiode vervangen door de teelt van garnalen. Dit soort aanpassingen kom je nu nog weinig tegen. De vraag is dan wat overheden gaan doen: steken zij de kop in het zand of beseffen ze dat ze maatregelen moeten nemen om zich aan te passen aan de verzilting?”

Smeltende gletsjers

Wageningse onderzoekers werkten ook mee aan een omvangrijk rapport over de gevolgen van smeltende gletsjers, sneeuw en ijs voor de rijstproductie in benedenstroomse gebieden. Ongeveer een derde van de totale rijstproductie in de wereld is afhankelijk van water uit de Himalaya. Volgens Hester Biemans dreigen gletsjers daar 80 procent van hun volume te verliezen. Dit heeft dit grote gevolgen voor rijstboeren, die afhankelijk zijn van de beschikbaarheid van rivierwater uit de Himalaya. In een andere studie van Biemans en haar collega Wouter Smolenaars werd al vastgesteld dat verdwijnende gletsjers, in combinatie met veranderingen in regenval, grote gevolgen kunnen hebben voor de wijze waarop boeren landbouw bedrijven. Als het warmer wordt, smelten gletsjers en sneeuw eerder in het jaar. Of er zou zelfs helemaal geen waterpiek meer kunnen zijn omdat er niet of nauwelijks sneeuw meer valt. In verschillende klimaatscenario’s tekent zich dit al af, zelfs in de meer positieve scenario’s. Boeren moeten hiermee rekening gaan houden in hun manier van watergebruik en gewasteelt.

Waterschaarste in Jordanië

Jordanië kent weer andere klimaattypen dan de Himalaya. In opdracht van de Nederlandse ambassade in dit land organiseerde WUR beleidsdialogen over de uitdagingen die spelen rond waterschaarste in het Midden-Oosterse land. Terwijl de vraag naar water exponentieel toeneemt, daalt de beschikbaarheid van hernieuwbare waterbronnen. In de meest optimistische voorspelling is de watervraag in Jordanië in 2050 maar liefst vier keer groter dan de duurzaam beschikbare hoeveelheid water. De vraag van huishoudens en de industrie kan opgevangen worden door ontzilting van water uit de Rode Zee en door afspraken met andere landen. Voor de landbouw betekent het echter dat die grotendeels, zo niet helemaal, moet overschakelen op het gebruik van – kostbaar - gezuiverd afvalwater.

Rol die het verdient

Alle aangehaalde onderzoeken leiden volgens Hellegers tot dezelfde conclusie: “Water zou centraal moeten staan in voedselsystemen en in het beleid. En dan niet alleen in het landbouw- en klimaatbeleid, maar ook bijvoorbeeld in het handelsbeleid, want in de handelsketen wordt enorm veel water verbruikt.” Andeweg is het daarmee eens: “Als je water centraal stelt, dan kan het er weleens toe leiden dat landbouwgronden in de wereld heel anders beheerd moeten worden. Door water beter vast te houden op momenten dat het komt. Of door vroeger in het jaar te zaaien omdat er dan water beschikbaar is. We moeten toe naar geïntegreerd beleid, waarin water de rol krijgt die het verdient."