De tijdbom van klimaatverandering en conflict in Afrika mogen we niet negeren

Vanaf deze week komen regeringsleiders samen op de 28^ste klimaatconferentie in Dubai. Het zal op deze COP28 veel over mitigatie gaan: het tegengaan van de uitstoot van broeikasgassen om klimaatverandering te voorkomen. Maar ook adaptatie komt ter sprake. Het nog op te richten klimaatschadefonds moet de schade van klimaatopwarming in armere landen compenseren. Dat is belangrijk, maar voor grote delen van Afrika is adaptatie, de aanpassing aan klimaatverandering, van levensbelang, zegt Han van Dijk. Hij is persoonlijk hoogleraar ontwikkelingssociologie bij Wageningen Universiteit, medeoprichter van het Sahel-platform en deed jarenlang onderzoek in West-Afrika.

‘Klimaatverandering heeft nu al grote gevolgen voor Afrika. En de hitte en droogte zullen in de toekomst zodanig toenemen dat op veel plaatsen de huidige landbouwpraktijken onvoldoende voedsel opleveren. Tegelijkertijd is er veel politieke onrust in de Sahel, de strook land net ten zuiden van de Sahara. Door die conflicten wordt er op dit moment onvoldoende gewerkt aan adaptatie aan klimaatverandering. Ik hou m’n hart vast.’

Als je vanaf Senegal, een land aan de Atlantische westkust van Afrika, in een rechte lijn naar het oosten reist, kom je door een serie landen waar je op dit moment je leven niet zeker bent. In Mali, Burkina Faso en Niger zijn de afgelopen jaren staatsgrepen geweest en heerst een militair regime. Tsjaad en Soedan waren al langer onveilig, er heerst oorlog. Ook in Ethiopië is afgelopen jaar weer een groot conflict uitgebroken. Somalië is al dertig jaar een instabiel land. Dit tegen de achtergrond van oprukkend jihadisme in de regio – waarover later meer.

Migratie

De conflicten hebben directe gevolgen: mensen moeten vluchten en trekken veelal van het noorden naar gebieden en steden in het zuiden. ‘De Fulani herders in centraal Mali waar ik in de jaren negentig veel onderzoek mee deed slaan op de vlucht, vervolgd door de regering en andere bevolkingsgroepen. Sommigen wonen op de vuilnisbelt van Bamako’, vertelt Van Dijk. Deze veehouders komen ook in het zuiden terecht op het land van akkerbouwers, wat weer tot conflict leidt over het gebruik van land – conflicten die vaak al jaren slepen.

Dit gebeurt in een situatie waarin al langer een concentratie is van land en middelen in de handen van enkelen, terwijl de grote meerderheid van de boeren maar heel weinig middelen van bestaan heeft, vertelt Van Dijk. ‘80% van boerenhuishoudens, veehouders of akkerbouw, zit onder de armoedegrens, en die kunnen zichzelf niet uit de armoede investeren.’

Droogte en hitte, en de migratie als gevolg van conflict, leiden ertoe dat de voedselproductie door veehouders en akkerbouwers afneemt. Waardoor er steeds vaker schaarste aan voedsel is.

Jihadisme

Het ontneemt jongeren hun perspectief, zegt Van Dijk. En op dit punt komen de etnisch en religieus getinte conflicten hun leven in. ‘De kansloze jeugd wordt door de jihadisten opgeraapt. Ze krijgen een Kalasjnikov en 50 euro per maand, en daarmee zijn ze drie keer beter af dan ze waren – het geweer wordt een manier van leven. Het is niet goed te keuren maar wel een logisch scenario als je geen kleren aan je lijf hebt en je je kinderen niet kan voeden. In 2017 heb ik herders geïnterviewd die een gezin hadden en een maandelijks inkomen van 24 euro.’

De extremistische islam verspreid zich sinds de jaren negentig over de Sahel, vaak verknoopt met wapen-, drugs- en mensenhandel. Een groot deel van Mali, Niger en Burkina Faso staat feitelijk onder controle van jihadisten. De recente staatsgrepen hebben de situatie niet verbeterd. De regeringslegers gaan niet zachtzinnig te werk in de strijd tegen het jihadisme, en jagen daarmee veel mensen juist in de armen van de jihadisten.

Klimaatverandering

Daar komt bovenop: klimaatverandering. Veel klimaatscenario’s gaan uit van een gemiddelde temperatuurstijging van 1,5 of 2 graden. Een recente studie onderzocht wat er gebeurt als we naar drie graden gaan, wat een reële dreiging is. Dan blijkt dat een gebied van zes miljoen vierkante kilometer omstandigheden gaat krijgen waarbij voedselproductie moeilijker wordt. In onderstaande figuur krijgt het gearceerde deel in 2050 een gemiddelde jaartemperatuur van 29 graden. Daarbij komt plantengroei in de problemen. Landbouwgewassen als sorghum, gierst en mais, zouden dan 25% productieverlies krijgen.

En dit gaat alleen over de effecten van de hogere temperatuur. De droge gebieden van de Sahel zijn bovendien extra kwetsbaar voor toegenomen variabiliteit van de regen als gevolg van klimaatverandering.

Tel daarbij op de snelgroeiende bevolking in de regio. ‘Nigeria gaat van nu ongeveer 200 naar bijna 400 miljoen in 2050. Maar ook landen als Niger, Mali en Burkina Faso, landen die nu zo’n 20 miljoen inwoners hebben, gaan dan richting de 50 miljoen. En deze landen zijn op dit moment nauwelijks in staat om zichzelf te voeden. Daar hebben we een gigantisch probleem.’

Grieven door ongelijkheid

De humanitaire crisis is natuurlijk voldoende reden om iets te veranderen aan de situatie in deze regio. Maar los daarvan is het niet ondenkbaar dat terreurbewegingen of jihadisten in de toekomst de macht overnemen, zegt Van Dijk, wat een veiligheidsrisico is. Op dit moment is er al veel migratie als gevolg van conflict en klimaatverandering. Uit onderzoek blijkt dat 90% daarvan in de regio blijft. Het kan zijn dat migranten in de toekomst toch vaker gaan proberen naar Europa te komen. ‘Als de EU zo de deur dicht blijft houden, als we onze privileges zo ontzettend blijven verdedigen, weigeren om te delen in onze enorme welvaart en vluchtelingen blijven afzinken in de Middellandse zee, dan kan ik me voorstellen dat op zeker moment de grieven te groot worden.’

Wat te doen?

De explosieve combinatie van klimaatverandering en conflict in de landen van de Sahel zou bovenaan de agenda van de klimaatconferentie moeten staan. ‘Maar helaas is dat niet zo. Het onderwerp wordt wel besproken, maar dan vooral door experts uit het westen, niet door de bewoners van de Sahel zelf.’

Van Dijk werkt samen met onderzoekers uit West-Afrika zelf, die werken bij nationale onderzoeksinstellingen voor landbouw, bosbouw en veeteelt, en landbouwvoorlichtingsdiensten. Deze onderzoekers, uit Senegal, Mali, Niger en Burkina Faso, pleiten nu voor een nieuwe, geïntegreerde aanpak. ‘Het is nu dringend tijd voor een massale investering in aanpassing van de landbouw en het voedselsysteem in deze droge gebieden’, zegt Van Dijk.

Bijna alle kenniseenheden van de WUR organiseren hun onderzoek in de regio rondom een speciaal Sahel-platform. Dit platform werkt samen met onderzoekers in West-Afrika aan een nieuw op te richten instituut. Zij willen juist nu een massale investering in de aanpassing van de landbouw aan klimaatverandering. Het nieuwe instituut heeft als doelen onderzoek doen en jonge onderzoekers en studenten opleiden.

‘In ieder geval moet er nu niet bezuinigd worden op ontwikkelingssamenwerking in West-Afrika, zoals de VVD en PVV willen. We weten dat hulp niet altijd honderd procent effectief is. En ja, er verdwijnt ook hulpgeld in verkeerde handen in een context van slecht functionerende overheden en conflict.’ Maar als ontwikkelingssamenwerking niet goed gaat, is dat geen reden het niet te doen, maar om het beter te doen, zegt Van Dijk. ‘En daar hebben we onderzoek voor nodig. We moeten weten wat wel werkt.’

Want niets doen is geen optie. De ondervoeding onder kinderen in de regio is nu al heel hoog, en we kunnen ons niet nog meer jihadisme veroorloven. ‘In de jaren ‘90 besloot toenmalig minister Herfkens om geen hulp te geven in landen met slecht bestuur. Dat waren de zwakste staten. Die zijn daarna allemaal veel vluchtelingen gaan produceren. Ik weet niet of we dat willen.’

Geïntegreerde aanpak

De geïntegreerde aanpak van aanpassing aan klimaatverandering die de lokale onderzoekers willen betekent dat er meer aandacht komt voor governance, zegt Van Dijk. ‘Onze partners zien: er is geen gebrek aan technologie, maar wel aan een goed plan om het uit te rollen.’ Het gaat dan bijvoorbeeld om een goede organisatie van boeren, eerlijke verdeling van landrechten en toegang voor iedereen tot die technologie.

Neem bijvoorbeeld de inspanningen om verwoestijning tegen te gaan. De VN-organisatie die daar tegen strijdt voerde plastic druppel-irrigatie slangen in. ‘Maar die zijn duur en lang niet voor iedereen te betalen. En na vijf jaar moeten ze vervangen worden, en zit je met een berg afval. In plaats daarvan moet je werken aan beter aangepaste technologie.’ Datzelfde geldt bijvoorbeeld voor zaadveredelaars. ‘Onderzoekers moeten van meet af aan ook de context van armoede en conflict meenemen. Wie gaat die zaden gebruiken? En is het ook geschikt voor mensen op de vlucht?’

Dat vraagt om interdisciplinair onderzoek, waarin technologen samenwerken met sociale wetenschappers. Dat hoopt Van Dijk met het nieuwe onderzoeksinstituut te bereiken. Daarnaast kunnen hier ook de studenten en onderzoekers van de toekomst opgeleid worden. ‘De lokale onderzoekers hebben de leiding. Wij WUR-onderzoekers doen alleen de ondersteuning en leiden mensen op.’ Het opstarten van het nieuwe instituut ‘wordt inhoudelijk gesteund door het Sahel-platform en financieel gesteund door het Global Sustainability Programme van Wageningen Universiteit.