WUR in Ethiopië: op naar een duurzame schijf van vijf voor iedereen

Tussen 2000 en 2019 daalde het percentage ondervoeding bij kinderen in Ethiopië van 58 naar 37 procent. En hoewel dat een vooruitgang is, eet een merendeel van de bevolking te weinig en eenzijdig, waardoor bij hen tekorten aan energie (calorieën) en micronutriënten als vitamine B12, calcium en zink ontstaan. De weg naar een gezonder eetpatroon is uitdagend, zegt Dawit Alemu, manager van het BENEFIT-partnership (Bilateral Ethiopian-Netherlands Effort for Food, Income and Trade). Dit vijfjarige programma van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken is een samenwerking tussen Wageningen University & Research (WUR) en Ethiopische partners (landbouwkundige onderzoeksinstituten en universiteiten). BENEFIT – met als doel  huishoudens op het platteland te voorzien van gezond voedsel en een duurzaam inkomen uit eerlijke handel – loopt deze zomer ten einde.

Drie ‘Ethiopieën’

De beschikbaarheid van gezond voedsel in Ethiopië is sterk afhankelijk van waar in het land je je bevindt, zegt Alemu vanuit hoofdstad Addis Abeba. “We hebben te maken met verschillende ecosystemen, seizoenen en culturele voorschriften. Eigenlijk is er sprake van drie ‘Ethiopieën’: de hooglanden met veel regen, de laaglanden met weinig regen en de droge regio’s waar nomadische stammen leven.” Niet alleen de droge gebieden kampen tegenwoordig met watertekorten, vertelt Alemu. “Door klimaatverandering is de neerslag verminderd en het patroon ervan bovendien onvoorspelbaarder. Akkers verdrogen of overstromen: funest voor de oogst.”

Naast de geografische en klimatologische uitdagingen ontbreekt er in Ethiopië een goede infrastructuur om gezond vers – en dus snel bederfelijk – voedsel (koel) te kunnen verspreiden. Bovendien is het land politiek instabiel, waardoor de ontwikkeling en uitvoering van duurzaam beleid ontbreekt.

Het veranderen van het huidige Ethiopische voedselsysteem moet meer opleveren dan betere beschikbaarheid van gezond eten, stelt Alemu. “Het moet ook banen creëren die een eerlijk inkomen genereren voor mensen die op de boerderij of daar omheen werken. En de wijzigingen moeten het milieu sparen.”

Om ál die doelen te behalen, is een brede blik nodig: daar komt de Food Systems Approach om de hoek kijken. Steeds meer wetenschappers en beleidsmakers wereldwijd hanteren deze aanpak die moet leiden tot: 1. een gezond eetpatroon voor iedereen, 2. voedselveiligheid, 3. een eerlijke verdeling van de kosten en baten (inclusief kwetsbare groepen als jongeren en vrouwen) en 4. duurzame bescherming van biodiversiteit.

De Ethiopische Schijf van Vijf

Volgens Inge Brouwer, universitair hoofddocent Humane voeding en gezondheid in Wageningen, is het allereerst essentieel uit te vinden wat een gezond voedingspatroon ter plaatse is: “Waarbij je rekening houdt met wat er beschikbaar is, maar ook met wat mensen kunnen betalen, én met hun gewoonten. Een groot deel van de bevolking is orthodox-christelijk en eet op woensdag en vrijdag geen dierlijke producten, en dan zijn er nog talloze periodes waarop dagen achtereen wordt gevast.” 

Samen met collega’s in Wageningen én Ethiopië – zoals het Ethiopian Public Health Institute, diverse ministeries NGO’s en universiteiten – is Brouwer de laatste jaren in Ethiopië bezig geweest met het definiëren van een Ethiopische Schijf van Vijf. “Die ziet er natuurlijk heel anders uit dan die van het Nederlandse Voedingscentrum. Ze hebben daar immers niet overal beschikking over verse vis, noten en allerlei groente- en fruitsoorten, zoals we hier gewend zijn. Een ander probleem is dat áls er wel gezonde producten beschikbaar zijn, de bevolking in de steden steeds vaker kiest voor sterk bewerkt eten als fastfood. Dat leidt tot problemen als overgewicht en ziektes als diabetes.”

Inmiddels is het definiëren van de Ethiopische Schijf van Vijf in een eindstadium, maar daarmee ben je er nog lang niet, stelt Brouwer. “Alles hangt met elkaar samen. Je kunt consumenten vertellen dat ze gezonder moeten eten, maar als die producten simpelweg niet beschikbaar zijn, en er is geen prikkel (zoals een beloning) om ze te gaan telen, gebeurt het niet.”

Gezond dieet als uitgangspunt

Toch moet dat gezonde dieet volgens haar het belangrijkste uitgangspunt zijn, en niet de productie: “In het verleden koos Ethiopië ervoor zoveel mogelijk calorieën te telen – dus graan – om monden te voeden. Maar dat is veel te eenzijdig en leidt net zo goed tot ondervoeding omdat mensen simpelweg niet genoeg voedingsstoffen binnenkrijgen.” En ook binnen de categorie groente is afwisseling essentieel, stelt Brouwer. “Alleen uien en tomaat leveren niet zoveel vitamines op, zeker niet als ze te ver doorgekookt worden. Beter zijn groene bladgroenten zoals spinazie en Ethiopische boerenkool.” 

Een ander probleem voor het telen van verse groenten en fruit is dat grote corporaties, maar ook kleinere boeren, enorme oppervlaktes monocultuur verbouwen, zoals tarwe en suikerriet. De oogst is grotendeels voor de internationale markt bestemd. Alemu: “Vanuit de Food Systems Approach wil je naar een duurzame oplossing: dus niet de grond uitputten door één product te verbouwen met veel pesticiden, maar gemengde landbouw en gewasrotatie. Dit draagt tegelijkertijd bij aan een gezonder eetpatroon én een eerlijker inkomen voor boeren.”

Wie gaat dit dan allemaal regelen? Brouwer: “De basis van beleidsveranderingen ligt bij de centrale overheid in Addis Abeba. Geen makkelijke taak, gezien alle belangen die er spelen. Immers, als je de beperkte landbouwgrond die Ethiopië heeft wilt aanwenden voor het telen van meer groente en fruit, moet je ook andere partijen overtuigen. Denk aan grote graanproducenten, maar ook tussenhandelaren, marktverkopers én de consument. Het verstrekken van subsidies aan boeren en handelaren en het ontwikkelen van een goed distributiesysteem zouden hierbij kunnen helpen.”

Food System Approach op nationale agenda

Jennie van der Mheen is Manager International Cooperation Africa bij WUR en volgt de nationale overleggen in Ethiopië over de Food Systems Approach op de voet. Die overleggen, de zogenoemde ‘dialogues’, worden gehouden ter voorbereiding op de UN Food Systems Summit dit najaar. Doel is om te komen tot een routekaart waarmee de Sustainable Development Goals (zeventien doelen om de wereld een betere plek te maken per 2030, zoals Zero Hunger en Decent Work, red.) gehaald kunnen worden, stelt Van der Mheen.

“De transformatie van het Ethiopische agrovoedselsysteem kan dus op meerdere fronten winst bieden. Een gezond én veilig voedselpatroon – dus zonder ziekmakers als salmonella- en listeriabacteriën, die daar nu nog een groot probleem zijn – dat tot stand komt met minder gebruik van fossiele energie én kwetsbare groepen inkomen geeft. Denk aan een eerlijk en duurzaam inkomen voor kleine boeren én extra banen voor jongeren waaraan een enorm tekort is in Afrika.”

Al met al zeer ambitieus, erkent Van der Mheen: “Het is een enorm complexe klus: draaien aan één knop heeft direct effect op een ander doel. Daarin de balans te vinden is een langdurig proces. Positief is dat de aankomende UN Summit beleidsmakers in Ethiopië een flinke impuls geeft om serieus met de Food System Approach aan de slag te gaan.” Brouwer ziet ook een lange weg, maar heeft vertrouwen: “Elke stap die we zetten – hoe klein ook – leidt Ethiopië uiteindelijk naar een gezonder eetpatroon voor iedereen.”