Hoe Oekraïense landbouwgronden zijn verwoest door bommen, mijnen en chemicaliën

De Oekraïense regio Charkov heeft een van de vruchtbaarste bodems ter wereld, waarop graan wordt verbouwd voor de lokale en wereldwijde markt. Maar sinds de Russische invasie van 2022 is de graanproductie met meer dan de helft afgenomen. Meer dan 160.000 hectare grond in Charkov is door de oorlog aangetast. Door explosies zijn er 420.000 kraters ontstaan.

20 miljard dollar

‘Men gaat ervan uit dat de Oekraïense voedselproductie na de oorlog weer naar een normaal niveau zal terugkeren’, vertelt Wilfred Dolfsma, hoogleraar Business Management and Organisation aan Wageningen University & Research (WUR). ‘Maar dat is helaas niet het geval.’

In samenwerking met collega’s van Oekraïense en Nederlandse universiteiten heeft Dolfsma een schatting gemaakt van de kosten van het herstel van de landbouwgronden van Charkov na de oorlog. De onderzoekers hebben eerst de schade aan het landschap geanalyseerd met behulp van satellietbeelden van hoge resolutie. Deze aanpak is eerder ook gebruikt in andere conflictgebieden, zoals Syrië en Darfoer. Hierna hebben ze de kosten berekend van het onderzoeken en ontmijnen van de bodem, het vullen van kraters en andere stappen die nodig zijn om de landbouw te kunnen herstellen. Dit kwam neer op minstens 2 miljard dollar.

- Het social media element kan niet getoond worden - controleer uw instellingen

Charkov is slechts één van de tien Oekraïense regio’s (oblasten) die ernstige schade hebben opgelopen door de oorlog. Dolfsma en zijn collega’s gaan ervan uit dat de kosten voor de andere negen oblasten vergelijkbaar zullen zijn, omdat Charkov qua schade tussen de zwaarder getroffen gebieden (zoals Donetsk en Cherson) en minder zwaar getroffen gebieden zit.

Aan de hand van deze aannames zijn de onderzoekers uitgekomen op een totaalbedrag van 20 miljard dollar voor het herstel van de landbouwgrond in Oekraïne. Dit staat grofweg gelijk aan 15% van het BNP van het land voor de oorlog. De daadwerkelijke kosten zullen waarschijnlijk nog hoger liggen, vertelt Dolfsma: ‘In deze schatting wordt geen rekening gehouden met de kosten voor materieel, brandstof of arbeid. Die factoren zijn niet nauwkeurig te schatten. De kosten voor het verwijderen van vervuilde grond zijn bijvoorbeeld afhankelijk van de toegankelijkheid van de akkers en vertraging die door regen kan ontstaan.’

Zwarte aarde

Om te begrijpen hoe drie jaar oorlog de Oekraïense landbouwgrond zo heeft kunnen beschadigen, moeten we naar de bodem zelf kijken. Waarom was deze bodem überhaupt zo vruchtbaar? Met een beetje graven kom je op het antwoord: de zwarte grond die in grote delen van het hele land aanwezig is. Dit heet chernozem, oftewel “zwarte aarde”. In de juiste omstandigheden kan chernozem ontstaan in steppelandschappen met lang gras. Dit soort gebieden komen veel voor in het zuiden en oosten van Oekraïne en andere delen van Europa en Azië.

‘Die donkere kleur wijst op de aanwezigheid van veel organisch materiaal’, zegt Giulia Bongiorno, docent bodembiologie bij WUR. ‘Ontbonden plantaardig materiaal, micro-organismen en andere vormen van organisch materiaal zijn heel belangrijk voor de vruchtbaarheid van de bodem. Ze hebben veel verschillende functies: voedingsstoffen als stikstof, fosfor en kalium vasthouden en vrijgeven, water opslaan en de bodemstructuur verbeteren, en meer.’ Deze functies droegen bij aan de grote graanoogsten waar Oekraïne om bekend stond.

Kraters en bombturbation

De rijke chernozem-bodem is zwaar beschadigd door de Russische invasie vanaf 2022. ‘Oorlog beïnvloedt de bodem op diverse manieren’, vertelt WUR-onderzoeker Serhii Sydorenko. Sydorenko, die zelf uit Oekraïne komt, onderzoekt de effecten van natuurbranden tijdens de oorlog. ‘Er zijn mechanische gevolgen, zoals bodemverdichting door zwaar militair materieel, loopgraven en kraters. Ook zijn er chemische invloeden, zoals bodemvervuiling met metalen of raketbrandstof.’

Bodemverdichting is een veelvoorkomend fenomeen in de landbouw, waar tractors en andere zware machines worden gebruikt. ‘Tanks en andere militaire voertuigen zijn veel zwaarder en daarmee schadelijker’, zegt Bongiorno. ‘Ze drukken de bodem plat, waardoor de grond minder lucht en water bevat. Deze omstandigheden creëren een habitat die schadelijk is voor organismen die in de grond leven, zoals bodemfauna en de wortels van planten.’

- Het social media element kan niet getoond worden - controleer uw instellingen

‘De vermenging van verschillende bodemlagen door explosies is mogelijk nog schadelijker’, zegt Sydorenko. ‘De bovenste halve meter is het vruchtbaarst. Door explosies worden de lagen bruut door elkaar gegooid, wat leidt tot het afsterven van het bodemleven. Dit maakt de bodem een stuk minder vruchtbaar.’ Hij voegt toe dat de precieze effecten afhangen van het soort wapen dat gebruikt wordt. ‘Sommige vliegtuigbommen zorgen voor kraters met een diepte van wel zes meter. Dit soort kraters leiden tot ernstige veranderingen in de topografie van het landschap. Daardoor wordt het voor boeren heel lastig om hun land te bewerken.’

In de bodemkunde wordt de vorming van kraters en de vermenging van de bodem door explosieve munitie bombturbation genoemd. Deze term werd voor het eerst gebruikt door Amerikaanse geografen om de impact van kraters op het landschap van Verdun na de Eerste Wereldoorlog te beschrijven. Explosieve munitie zoals raketten en artilleriegranaten vervuilen de bodem met chemicaliën en zware metalen. Recente onderzoeken in Oekraïne wijzen op een sterke toename in bodemvervuiling door metalen als cadmium, koper en zink, en brandstoffen.

- Het social media element kan niet getoond worden - controleer uw instellingen

Een onderschat gevolg van de oorlog is de vernietiging van natuurlijke windsingels. Oekraïne telt ongeveer 446.000 hectare van dit soort lange rijen bomen en struiken. ‘Windsingels spelen een cruciale rol in agrarische landschappen’, legt Sydorenko uit. ‘Ze bieden beschutting tegen de wind en voorkomen zo erosie en verlies van bodemvocht. Maar veel van deze windschermen zijn beschadigd, vernield of ingezet als verdedigingswerken of camouflage. Dit zorgt voor allerlei cascade-effecten, zoals bodemverval en een groter risico op verwoestijning.’

Terugkeer van de landbouw?

Na de oorlog kan het nog vele jaren duren voordat Oekraïne zijn landbouwgronden kan herstellen. Sommige problemen zouden te diep kunnen zijn om in de nabije toekomst op te lossen. Biongiorno: ‘Kijk alleen al naar de bodemvervuiling. De precieze impact van zware metalen op voedselkwaliteit weten we niet. Bij een hoge concentratie kunnen ze problemen veroorzaken voor de voedselkwaliteit en de groei van planten. Hoe dan ook is het geen routineklus om zware metalen op te sporen. Daar heb je dure, gespecialiseerde hulpmiddelen voor nodig.

‘In Oekraïne begrijpen we dat sommige gebieden na de oorlog niet zomaar gebruikt kunnen worden voor landbouw’, voegt Sydorenko toe. ‘Er zijn akkers die niet makkelijk ontmijnd kunnen worden, en in sommige akkers ligt er diep in de grond nog niet-ontplofte munitie. Daarom bekijken we nu de mogelijkheden om van bepaalde stukken land beschermde gebieden te maken.’ Tot op de dag vandaag stuiten boeren in Vlaanderen nog op onontplofte munitie uit de Eerste Wereldoorlog.

Er is nog een uitdaging waar Oekraïne mee te maken zou kunnen krijgen na de oorlog. Die heeft alles te maken met de geografische verdeling van chernozem. ‘Veel van de vruchtbare gebieden overlappen met de frontlinie van het conflict in het zuiden en oosten van Oekraïne’, vertelt Sydorenko. ‘Deze gebieden zijn hard getroffen. Een groot deel is zwaar beschadigd of vervuild, of bezet door Rusland.’

Deze problemen onderstrepen de noodzaak van goed afgestemd beleid om het herstel van Oekraïne na de oorlog te ondersteunen. Voor dat herstel zal een grote investering nodig zijn, benadrukt Wilfred Dolfsma. ‘Onze eerste schatting is 20 miljard dollar. En het gaat natuurlijk niet alleen om geld. Er zal ook een grote vraag naar materieel en arbeidskrachten zijn. En in de tussentijd moeten de Oekraïners ook hun huizen, infrastructuur enzovoort herbouwen. Beleidsmakers moeten zich dus realiseren dat er veel tijd en investeringen nodig zijn om de graanstroom weer op gang te krijgen.’