IJzertekort door menstruatie: “Als mannen dit probleem hadden, was het al lang bestudeerd”

In zijn onderzoek richt universitair hoofddocent Verhoef zich op het micronutriënt ijzer. Door onze moderne levensstijl krijgen met name vrouwen vaak te maken met een tekort hieraan. En dat terwijl ijzer een belangrijke rol speelt in het lichaam. Het vervoert zuurstof in het bloed en levert dit af bij alle organen. Daarnaast helpt ijzer zuurstof op te slaan in spieren. Een tekort aan ijzer leidt tot bloedarmoede. Het gevolg? Vermoeidheid, duizeligheid en kortademigheid. “Voor zwangere vrouwen kan het in extreme gevallen zelfs dodelijke gevolgen hebben”, zegt Verhoef.

Graanproducten trappen op de rem

Het feit dat bloedarmoede vaak voorkomt, heeft te maken met de moderne levensstijl. Onze lichamen hebben zich evolutionair nog niet aangepast aan ons huidige dieet. In de tijd van de jagers en verzamelaars aten onze voorouders vooral fruit en vlees. “Vlees is een goede bron van ijzer en de vitamine C in fruit bevordert de ijzeropname”, vertelt Verhoef. Anno 2023 hanteren steeds meer mensen een dieet met minder of geen vlees. Hoewel Verhoef dat een mooie ontwikkeling vindt, heeft het ook gevolgen voor de gezondheid. “Vegetariërs eten meer graanproducten en stofjes daarin remmen de opname van ijzer in het lichaam.” Ze krijgen dus minder ijzer binnen via het dieet en wat er vanuit plantaardige bronnen binnenkomt, neemt het lichaam niet goed op.

Uiteraard komt een vegetarisch dieet net zo goed voor bij mannen als bij vrouwen. Waarom treft ijzertekort dan vooral vrouwen? Dat heeft te maken met de menstruatie. Een vrouw verliest dan in enkele dagen gemiddeld veertig milliliter bloed. Maar bij sommige vrouwen loopt dat op tot honderd of zelfs tweehonderd milliliter bloed. “Dat is alsof je elke maand een bloeddonatie doet”, zegt Verhoef. Ook dat was in de oertijd anders. Omdat vrouwen toen meer kinderen kregen en dus vaker zwanger waren of borstvoeding gaven, menstrueerden ze grofweg honderdzestig keer in hun leven. De moderne vrouw moet er vierhonderdvijftig keer aan geloven.

Leren van ontwikkelingslanden

Dat veel vrouwen in Europa en ook in Nederland een ijzertekort hebben, weten artsen en onderzoekers wel. Maar om welke aantallen het precies gaat, is onbekend. In Nederland meten we namelijk niet systematisch het gehalte micronutriënten bij de bevolking; een bevolkingsonderzoek zou daar inzicht in bieden. Ook is er weinig aandacht voor menstruatie en hoe zwaar vrouwen menstrueren. Waarom de wetenschap daar zo weinig interesse in toont, is voor Verhoef een raadsel. “Als mannen dit probleem hadden, was het al lang bestudeerd”, zegt hij.

Wel doet het RIVM onderzoek naar de inname van micronutriënten, maar dat zegt volgens Verhoef te weinig over mogelijke tekorten bij mensen. Het lichaam neemt immers lang niet alle microvoedingsstoffen op. Daarom pleit de voedingswetenschapper voor regelmatige metingen bij Nederlanders. “We kunnen op dit gebied leren van ontwikkelingslanden”, zegt Verhoef. “Daar houden ze het gehalte micronutriënten veel beter bij. Met zulke metingen stellen we niet alleen vast hoe groot het probleem in Nederland is, maar ook hoe het verandert over de tijd.”

Bloedarmoede wordt overigens wel bepaald tijdens zwangerschappen, omdat er in die periode ook bloed naar de baby en placenta gaat, en moeders daardoor een grotere kans hebben op bloedarmoede. Artsen meten de ijzergehaltes in het eerste trimester en vlak voor de bevalling. Maar dat is ontoereikend, vindt Verhoef. “Veel vrouwen hebben nauwelijks ijzervoorraden bij aanvang van de zwangerschap. Zij hebben dan misschien nog geen bloedarmoede in de eerste dertien weken van de zwangerschap, maar in week dertig wel.” Tegen die tijd is de bloedarmoede al ver ontwikkeld, waardoor de baby meer kans heeft op een laag geboortegewicht en vroeggeboorte. Bovendien levert het gevaar voor de moeder; doordat haar bloed verdunt, verliest ze meer bloed tijdens de bevalling, met mogelijk dodelijke gevolgen.

Menstruatie verminderen

IJzertekort is relatief eenvoudig te verhelpen met ijzersupplementen, die verkrijgbaar zijn in supermarkten en drogisterijen. Verhoef en zijn collega’s onderzoeken daarnaast andere middelen om ijzerdeficiëntie te voorkomen. “Dat kan door de menstruatie te verminderen”, verklaart Verhoef. Er zijn aanwijzingen dat sommige ontstekingsremmers zoals ibuprofen niet alleen menstruatiepijn verlichten, maar ook bloedverlies verminderen. “Daar gaan mijn collega’s en ik nu verder onderzoek naar doen”, aldus Verhoef. Daarnaast zijn anticonceptiemiddelen, zoals de anticonceptiepil, ook een goede manier om menstruatie te remmen. Vrouwen kunnen die pil bijvoorbeeld doorslikken zonder stopweek en zo bloedingen verminderen.

Maar niet iedereen is daar voorstander van. “Mensen zien menstruatie als iets natuurlijks”, verklaart Verhoef. Een biologisch proces dat we niet moeten beïnvloeden. Daarop reageert de onderzoeker met het argument dat moderne vrouwen bijna drie keer zoveel menstrueren als hun voormoeders en dat de menstruatiecyclus die vrouwen nu doormaken juist onnatuurlijk is. “Het gaat mij niet om het medicaliseren van de menstruatie”, verduidelijkt Verhoef. “Ik vind het belangrijk dat vrouwen zelf moeten kunnen kiezen om hun menstruatie te beperken.”

Samen met gynaecologen

Om precies die reden pleit Verhoef voor meer samenwerking met huisartsen, verloskundigen, gynaecologen en voedingskundigen. Kiest een vrouw voor anticonceptiemiddelen, dan draait het nu vrijwel uitsluitend om fertiliteitsbeperking, zegt de onderzoeker. En dat terwijl juist die middelen grote invloed hebben op ijzerdeficiënties. Koperspiraaltjes zorgen doorgaans voor een vijftig procent toename van bloedverlies, terwijl een hormoonspiraal leidt tot 96 procent minder bloeding. Daarover informeren artsen te weinig, vindt Verhoef.

Daarom start de Wageningse onderzoeker een samenwerking met gynaecologen. Voorlopig zijn de zorgen van Verhoef om vrouwen die zwaar menstrueren en vegetarisch eten nog niet voorbij, maar de onderzoeker hoopt dat er op deze manier meer aandacht komt voor ijzertekorten bij vrouwen. Zowel in Europa als daarbuiten.